Granice naszego ciała określa jego powłoka zewnętrzna, czyli skóra. To, że czujemy nasze ciało, zawdzięczamy nie tylko receptorom dotyku (czucia powierzchownego), znajdującym się w skórze, lecz także receptorom czucia ułożenia oraz ruchu (czucia głębokiego)
poszczególnych części, które nieustannie odbierają bodźce z otoczenia (patrz zmysł dotyku). Istnienia niektórych z tych bodźców nawet nie uświadamiamy sobie, mimo że działają na nasze receptory.

„Schematem ciała” określamy zdolność czucia ciała, ruchów przez nie wykonywanych i przestrzeni, jaką zajmuje, oraz przynależność wszystkich jego części do jednej całości.
W warunkach zdrowia w każdej chwili wiemy, gdzie się znajdujemy, czujemy, jak ułożone są nasze ręce i nogi, jakie wykonują ruchy, jak wyglądamy i jaki jest nasz stan emocjonalny.
Bezpośrednio po urodzeniu nie mamy wiedzy o naszym ciele lub mamy ją tylko śladową. Schemat ciała wykształca się w ciągu naszego życia stopniowo. Początkowo dla kształtowania się obrazu własnego ciała największe znaczenie mają bodźce znajdujące się „najbliżej ciała”, czyli te, które odbierane są przez zmysły: dotyku, równowagi (patrz zmysł równowagi), powonienia, smaku, słuchu i wzroku.

Już od pierwszych dni życia kontakt wzrokowy dziecka z matką i czynności wykonywane przez nią (karmienie, przewijanie, noszenie, kołysanie, mówienie lub śpiewanie) wpływają na rozwój odczuwania tego, co dzieje się z jego ciałem i gdzie ono jest. Wymiana spojrzeń, zapach matki, przyjemne doznania smakowe, a zwłaszcza dotykowe mają ścisły związek z ciałem, uspokajają dziecko i sprawiają mu przyjemność oraz pozwalają poznawać, jak działa siła przyciągania ziemskiego (grawitacji). W następnej kolejności dziecko odbiera różnorodne bodźce płynące z coraz dalszych odległości i więcej ich dostarcza sobie samo. Podczas obracania się, pełzania, chwytania się za poszczególne części ciała i przedmioty, zabawy z rodzicami, rodzeństwem samo dostarcza sobie niezbędnych dla dalszego rozwoju bodźców. W kilka miesięcy po urodzeniu coraz większego znaczenia dla tworzenia się obrazu ciała nabierają informacje z narządu wzroku i słuchu. Coraz bardziej integrują się one z wrażeniami z pozostałych układów zmysłów. U dzieci z zaburzeniami lub opóźnieniami w rozwoju ruchowym bardzo często schemat ciała kształtuje się nieprawidłowo.

Pobudzenia powstałe w receptorach zmysłu dotyku biegną od nich skomplikowanymi drogami nerwowymi ku górze, do kory mózgowej, aby w płacie ciemieniowym utworzyć „reprezentację czuciową” naszego ciała. To dzięki niej uświadamiamy sobie wrażenia płynące z ciała. Rozwój schematu ciała, tak samo jak innych funkcji, jest związany z dojrzewaniem mózgu i jego rozwojową plastycznością.

Najistotniejsze dla prawidłowego rozwoju schematu ciała jest odczucie głównej osi ciała, czyli linii kręgosłupa. Tworzy się ono stopniowo, gdy zmienia się rozłożenie napięcia mięśni, z którym się rodzimy i które sprawia, że ułożenie ciała noworodka jest charakterystyczne – zgięciowe. Pod wpływem ruchów wykonywanych początkowo na drodze odruchowej, a następnie coraz bardziej świadomie i dowolnie, przeciwstawiamy się działającej na nas sile grawitacji i zwiększamy napięcie mięśni („budujemy” stabilność i odczuwanie) wzdłuż głównej osi ciała i tułowia (rozwijamy kontrolę tułowia). To umożliwia nam swobodne ruchy kończynami. Dobre czucie głównej osi (linii środkowej) naszego ciała doskonali się dzięki wykonywaniu symetrycznych ruchów kończynami. Ten rodzaj ruchów nazywa się pracą obustronną i jest bardzo ważny dla rozwoju dominacji stron oraz ją poprzedza. Ułatwia również coraz lepsze odczuwanie granic i ruchów poszczególnych części ciała. Coraz większe znaczenie zaczynają odgrywać doświadczenia i wrażenia spoza ciała – z bliższego i dalszego otoczenia oraz osobiste przeżycia z nimi związane.
Kiedy dziecko osiągnie odpowiedni poziom rozwoju schematu ciała, wtedy może coraz łatwiej wykonywać ruch lub jakąś czynność z własnej woli, przez naśladowanie lub na polecenie słowne.

Noworodek i dziecko w pierwszych miesiącach życia wykonuje ruchy nieświadomie. Są to odruchowe, bezcelowe ruchy, które stopniowo zostają zastąpione ruchami dowolnymi. Niemowlę zaczyna chcieć coś dotknąć i wziąć. Wyciąga więc ręce i próbuje sięgać. Wtedy zaczyna rozwijać się planowanie ruchu – planowanie motoryczne, czyli myślenie, jak wykonać dany ruch i jak wykorzystać do tego ruchy odczuwane poprzednio na drodze odruchowej. Stopniowo pierwsze nieporadne próby sięgania stają się coraz sprawniejsze i dokładniejsze, gdyż „planowanie motoryczne” i sama czynność ruchowa się doskonali.

Znajomość ciała i planowanie motoryczne są zależne od siebie i są bardzo ważne w rozwoju. Mogą wykształcić się dzięki integracji bodźców ze zmysłów: dotyku (czucia powierzchownego i głębokiego), wzroku i równowagi, a więc obejmujących cały układ czuciowo-ruchowy.

Rodzice, opiekunowie i nauczyciele powinni pomagać dzieciom w rozwoju tych umiejętności, łącząc podczas nauczania pobudzanie wielu zmysłów. Pokazując dziecku przedmiot, uaktywnia się jego zmysł wzroku, opisując słownie, czyli mówiąc do dziecka – zmysł słuchu; dotykając i biorąc w swoje ręce jakieś części jego ciała (np. ręce, palce, nogi) i prowadząc wykonanie ruchu, osoba dorosła kieruje i jednocześnie uczy. Należy pamiętać, aby zbytnio nie wyręczać, a wspomaganie ograniczyć do niezbędnego i stopniowo je zmniejszać, w miarę poprawy wykonywanej czynności.

Brak dobrej zdolności planowania motorycznego i czucia własnego ciała oraz jego ruchów powoduje niepewność i niezdarność (niezgrabność) ruchową. Osoby z takim problemem wyglądają, jakby nie rozumiały i nie chciały wykonać czynności poprawnie, a ruchy przez nie wykonywane są nieprawidłowe lub nie w pełni prawidłowe, mimo częstego ich powtarzania. Określamy to mianem dyspraksji.

Wszystkie dzieci z problemami integracji sensorycznej potrzebują pomocy w nauce „czucia ciała” i rozwijaniu zdolności „planowania motorycznego”. To poprawi ich sprawność fizyczną i samoocenę. Prawidłowe planowanie motoryczne jest podstawą wszystkich mniej i bardziej złożonych umiejętności. Jest podstawą wykonywania płynnych ruchów dużej i małej motoryki, takich, jakie są potrzebne do wszystkich czynności codziennych w domu, podczas zabawy lub w szkole.

Poziom rozwoju schematu ciała można ocenić, analizując rysunki postaci samego siebie wykonane przez dzieci. Przed ukończeniem 2. roku życia dziecko chwyta pionowo kredkę lub ołówek całą ręką i kreśli na papierze różnorodne linie. Takie „bazgroty” są potrzebą wyrażania stanów emocjonalnych. Stopniowo ruchy dziecka stają się bardziej skoordynowane, a w rysunku pojawiają się zakrzywione linie zbliżające się do zamknięcia koła. Od chwili zamknięcia koła (między 3. a 4. rokiem życia) przez dorysowanie do niego kresek wyrażających kończyny powstaje tak zwany „głowonóg”. Po 4. roku życia pojawia się tułów. Jest to „głowotułów”, na którego głowie narysowane są wszystkie podstawowe jej elementy. Później pojawia się szyja. Postać ludzka zostaje rozbudowana o liczne szczegóły i rekwizyty (guziki, kokardy, torby), a około 5. roku życia dodawane są rekwizyty zróżnicowane zależnie od płci (lalki, pojazdy mechaniczne). Po 6. roku życia postać jest przedstawiana w ruchu. Najpierw ruch wyrażają kończyny górne, później dolne, a na końcu głowa. Jest to już prawie autoportret i informacja o znajomości własnego ciała.
Dziecko w wieku 3 lat, rysując, zamyka koło, 4-letnie odwzorowuje kwadrat, a 5-letnie — trójkąt.

Mniej więcej od 4. roku życia dziecko w odniesieniu do własnego ciała rozumie pojęcia: mały — duży, wysoko — nisko, nad — pod, przed — za. Około 5. roku życia wie, że ma dwie strony ciała, a w 6. rozróżnia prawą i lewą stronę. Dzięki prawidłowemu rozwojowi schematu ciała dziecko w wieku przedszkolnym osiąga całość pojęć odnoszących się do jego budowy, ruchów oraz przestrzeni. Są to podstawowe warunki do osiągnięcia sukcesów w procesie nauczania.

Dobrze znając własne ciało, wiemy, jak nim poruszać i czujemy to. Dlatego tak ważna jest praca nad poprawą czucia i znajomości własnego ciała.
Mając lepszą równowagę, stajemy się pewniejsi siebie, mamy mniej obaw i ogólnie czujemy się lepiej, lepiej odbieramy innych ludzi i świat dookoła nas.

Wszystko to stwarza silniejsze i mocniejsze podstawy rozwoju późniejszych umiejętności szkolnych i akademickich (czytania, pisania i matematyki). Jest to również podstawa do rozwoju społecznego – rozumienia, czucia innych, wzajemnego oddziaływania na siebie, nawiązywania znajomości, zawiązywania przyjaźni. Potrafimy być rozumiani i zrozumieć innych, zdobyć szacunek, być uprzejmi i odpowiedzialni oraz właściwie współdziałać w grupie rówieśniczej.

Ćwiczenia

1. Rodzice uczą już najmłodsze dzieci poszczególnych części ciała, pokazując, dotykając je i nazywając. Mówią dzieciom, czy są one pojedyncze, czy mają swoją parę. Stopniowo zapoznają z kolejnymi częściami tak, aby dzieci poznały wszystkie (głowę, włosy, twarz, oczy, nos, uszy, usta, policzki, brodę, szyję, ramiona, przedramiona, tułów, klatkę piersiową, plecy, nogi, kolana, łokcie, kostki, nadgarstki, palce, pięty, stopy, biodra, talię, ręce, palce, kciuki).
Bardzo pomocne jest włączanie w tę naukę różnych gier i zabaw z odpowiednimi piosenkami:

• np. „głowa, ramiona, kolana, pięty….”;
• „tu prawą mam rączkę, a tu lewą mam…”,
• od lat znana zabawa „ojciec Wergiliusz…”,
• gra „posągów”, w której dzieci przyjmują tę samą postawę lub pozycję co osoba pokazująca.

Ważne jest zwrócenie uwagi dzieci na to, aby patrzyły uważnie i dobrze naśladowały (np. unieś ręce w górę i opuść na dół, zaciśnij i otwórz pięść, rozstaw szeroko palce i złącz je. Wykonaj krążenia rękami w przód i w tył). Dobrze jest spytać, jak mogą poruszać się ręce. Trzeba dać czas do namysłu i zachęcać do tego, aby dziecko pomyślało o wszystkich ruchach, które mogą wykonać jego ręce, nogi, stopy czy tułów. Jeżeli potrzeba, należy korygować i zwracać uwagę spokojnie, bez zdenerwowania, aby nie zrazić dziecka, gdy popełnia błędy.

2. Pokazywanie dzieciom (w różnym wieku) obrazków postaci ludzkich (dzieci i dorosłych, chłopców i dziewczynek, kobiet i mężczyzn). Następnie na częściowo naszkicowanych schematach ludzkich postaci dzieci dorysowują brakujące części. W tym celu można używać odpowiednich układanek, w których z poszczególnych fragmentów można ułożyć całą postać człowieka.

3. Ćwiczenia przed lustrem polegające na dotykaniu i nazywaniu poszczególnych części ciała oraz pokazywaniu, jak one się poruszają, z nazywaniem kierunków ruchu (np. ręka unosi się i opuszcza, zgina i prostuje).
4. Obrysowywanie rąk położonych na papierze z rozstawionymi palcami i dorysowywanie przez dziecko np. paznokci. Można zabawę urozmaicić – najpierw dorosły obrysowuje rękę, a później dziecko. Dobrze nazywać i zaznaczać, czy jest to ręka lewa, czy prawa. To samo można robić z innymi częściami ciała lub całym ciałem. Znajdujące się na papierze obrysy można wycinać. Wtedy ćwiczenie oprócz nauki schematu ciała rozszerzone jest o orientację przestrzenną i naukę kierunków.
5. Zachęcanie do opowiadania o poszczególnych częściach własnego ciała i ciała innych osób, do czego służą (np. nos – do wąchania, oddychania, wycierania przy katarze).
6. Ćwiczenia orientacji przestrzennej względem ciała, czucia linii środkowej i jej przekraczania. Prosimy, aby dziecko poruszało rękoma równocześnie w górę i w dół (przodem i bokiem), w stronę prawą i lewą, wyżej i niżej.

Ważne jest, aby zaczynać tego rodzaju ćwiczenia od ruchów po obu stronach ciała jednocześnie. Taki ruch daje dziecku odczucie posiadania części ciała po obu jego stronach i uświadamia istnienie głównej osi ciała. Dopiero potem mogą być wykonywane ćwiczenia z przekraczaniem linii środkowej. Ćwiczeniami z przekraczaniem linii środkowej może być: dotykanie prawą ręką lewego ucha (i odwrotnie), prawą ręką lewego barku (i odwrotnie), prawą ręką lewego kolana (i odwrotnie).

Spróbujmy zrobić z tych ćwiczeń wesołą i interesującą zabawę.

7. Podczas ćwiczeń ruchowych lub zabawy korzystne jest wydawanie i oczekiwanie spełniania poleceń typu:

• połóż się na brzuchu, na plecach, dotknij swoją prawą stopę lewą ręką,
• stań, opierając się o ścianę,
• idź do przodu i stawiaj kroki, dotykając piętami palców drugiej nogi,
• rozhuśtaj swoje ręce i wykonuj nimi krążenia w przód, rozpoczynając od ruchów małych, stopniowo przez większe, aż ręce zaczną się krzyżować wtedy,

8. Inne ćwiczenia, które uczą odczuwania, jak porusza się ciało, mogą być wykonywane na polecenia:

• potocz się jak piłka, pełzaj jak krokodyl,
• wyciągnij rękę prosto,
• spróbuj zrobić się wysoki i mały,
• skocz jak króliczek, spaceruj jak kaczka, niedźwiedź; skocz jak kangur, słoń lub niedźwiedź,
• idź miękko (na palcach), chodź na piętach,
• maszeruj jak generał (podnoś prawą rękę i lewą nogę wysoko), biegnij jak mysz (szybkimi i drobnymi kroczkami),
• próbuj poruszać rękoma jak ptaki, „fruwaj” z rękami rozciągniętymi, jakbyś szybował,
  wyciągnij szyję jak indyk lub żyrafa,
• oddychaj głęboko, wciągnij powietrze przez nos i wypuść przez usta, sycząc jak wąż,
  cmoknij wargami itp.

Ćwiczenia ruchowe wykonywane na polecenie lub w formie naśladowania rozwijają planowanie motoryczne i schemat ciała.

źródło: fragnent ksiażki: M. Borkowska, K. Wagh, Integracja sensoryczna na co dzień…, 2019