Zmiana planu, opóźniony autobus, nowa nauczycielka lub nawet inny smak jogurtu — dla większości osób to tylko drobne niedogodności. Dla osoby ze spektrum autyzmu mogą one wywołać silny niepokój, poczucie chaosu, a nawet reakcje kryzysowe. Dlaczego tak się dzieje? Co sprawia, że rutyna jest tak istotna w codziennym funkcjonowaniu osób z autyzmem (ASD)?

W tym artykule wyjaśniamy naukowe i neurologiczne przyczyny tego zjawiska oraz pokazujemy, jak wspierać osoby ze spektrum w obliczu zmian.

🧠 Autyzm i potrzeba przewidywalności – co mówi neurobiologia?

W badaniach neuroobrazowych wykazano, że mózgi osób z autyzmem funkcjonują w sposób odmienny, zwłaszcza w obszarach odpowiedzialnych za przetwarzanie informacji, kontrolę wykonawczą i reakcję na bodźce z otoczenia (Uddin et al., 2013). Oznacza to, że:

🔹 Osoby z ASD częściej postrzegają świat jako nieprzewidywalny i chaotyczny.
🔹 Zmiana oznacza brak kontroli, co może wywołać reakcję „walcz lub uciekaj”.
🔹 Potrzeba rutyny działa jak „mechanizm kompensacyjny”, który pozwala zapanować nad lękiem.

„Zmiana to nie tylko coś nowego – to coś, co przerywa znany porządek i zwiększa obciążenie poznawcze. Dla osoby z autyzmem to może być jak burza bez ostrzeżenia” – dr Stephen Shore, profesor edukacji i autysta.

🔄 Co to znaczy „trudność ze zmianą rutyny”?

Osoby ze spektrum autyzmu mają zwykle silną potrzebę struktur, schematów i powtarzalności. Trudność ze zmianą rutyny może przejawiać się w:

• niechęci do nowych aktywności lub zabawek,
• protestach przy zmianie planu dnia (np. odwołana wycieczka),
• problemach adaptacyjnych w nowych miejscach (szkoła, gabinet lekarski),
• sztywnym przywiązaniu do rytuałów (np. jedzenie tylko jednego dania w określony sposób),
• silnych reakcjach emocjonalnych na „niespodzianki”.

Te reakcje nie są przejawem uporu czy braku elastyczności wychowawczej. Są wynikiem głębokiego przetwarzania bodźców i silnej potrzeby bezpieczeństwa.

🔬 Mechanizmy poznawcze i psychologiczne

1. Sztywność poznawcza (cognitive inflexibility)

U osób z ASD często obserwuje się trudności w „przełączaniu się” między zadaniami i zmianie sposobu myślenia (Hill, 2004). To oznacza, że:

• nowe sytuacje wymagają ogromnego wysiłku poznawczego,
• przewidywalność ułatwia przetwarzanie informacji i zmniejsza lęk.

2. Nadwrażliwość sensoryczna

Zmiana rutyny może wiązać się z nowymi bodźcami: innym światłem, zapachem, dźwiękami. U dzieci z nadwrażliwością może to prowadzić do przeciążenia sensorycznego.

3. Lęk i potrzeba kontroli

Zmiana = nieznane. A nieznane to zagrożenie. U wielu dzieci i dorosłych z ASD obserwuje się podwyższony poziom lęku uogólnionego. Stała rutyna pomaga im radzić sobie z tym lękiem.

📚 Co pokazują badania?

• Według badań American Psychiatric Association (2013), sztywność zachowań i trudności adaptacyjne są jednym z głównych kryteriów diagnostycznych autyzmu.
• W badaniu South i współautorów (2005) wykazano, że im większe trudności poznawcze w elastyczności, tym większy poziom stresu przy zmianie rutyny.
• Autystyczne kobiety często opisują przywiązanie do harmonogramów i rytuałów jako „niewidzialną podporę” codziennego funkcjonowania.

🏫 Wsparcie w szkole i w domu – jak pomóc osobie z ASD radzić sobie ze zmianą?

✅ Strategie wsparcia:

1. Zapowiedź zmiany z wyprzedzeniem
   • Stosuj kalendarze, obrazki, plany dnia.
   • Uprzedzaj o modyfikacjach – „Jutro zamiast basenu pójdziemy na spacer.”
2. Stworzenie bezpiecznej przestrzeni
   • Kącik wyciszenia, możliwość odejścia od grupy, jeśli zmiana wywoła przeciążenie.
3. Wspólne planowanie i wybór
   • Daj dziecku wpływ: „Co chcesz zrobić najpierw?” – to zmniejsza poczucie zagrożenia.
4. Zamienniki i rytuały przejścia
   • Jeśli nie można wykonać jednej aktywności, zaproponuj podobną („Nie będzie dziś pizzy, ale zrobimy domowe placki z serem”).
5. Trening elastyczności poznawczej
   • Proste zabawy: zmienianie zasad gry, zmiana miejsca zabawy, odwrotna kolejność czynności.

🌱 Podsumowanie

Trudności ze zmianą rutyny u osób z autyzmem nie są „złym wychowaniem” ani „niechęcią do współpracy”. To naturalna reakcja mózgu na świat pełen bodźców i nieprzewidywalności. Wsparcie w elastycznym dostosowywaniu się do zmian wymaga empatii, cierpliwości i znajomości neuropsychologicznych mechanizmów funkcjonowania osób ze spektrum.

Wprowadzanie zmian w sposób przewidywalny i wspierający może nie tylko zmniejszyć stres, ale również zwiększyć poczucie bezpieczeństwa i sprawczości u dziecka czy dorosłego z autyzmem.

📌 Bibliografia

• Hill, E. L. (2004). Executive dysfunction in autism. Trends in Cognitive Sciences, 8(1), 26–32.
• South, M., Ozonoff, S., & McMahon, W. M. (2005). Repetitive behavior profiles in Asperger syndrome and high-functioning autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 35(2), 145–158.
• Uddin, L. Q. et al. (2013). Salience network-based classification and prediction of symptom severity in children with autism. JAMA Psychiatry, 70(8), 869–879.
• American Psychiatric Association (2013). DSM-5: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.

❓ Najczęstsze pytania

Dlaczego dzieci z ASD reagują tak emocjonalnie na drobne zmiany?
Ponieważ ich układ nerwowy jest bardziej wrażliwy na brak przewidywalności. Nawet niewielka zmiana może wywołać przeciążenie sensoryczne i emocjonalne.

Czy można nauczyć dziecko z autyzmem elastyczności?
Tak, ale proces ten musi być stopniowy, oparty na zaufaniu, bezpieczeństwie i odpowiednich narzędziach (np. wizualne wsparcie, zapowiedzi zmian).

Czy rutyna jest dobra, czy ograniczająca?
Dla osób z autyzmem rutyna jest narzędziem porządkowania świata. Odpowiednio zarządzana, pomaga rozwijać autonomię i kompetencje społeczne.