Dlaczego dzieci z ASD mają trudności z umiejętnościami społecznymi?

Dzieci ze spektrum autyzmu (ASD) często mają trudności z rozwijaniem umiejętności społecznych, które są ważne dla codziennego funkcjonowania i nawiązywania relacji z innymi. Wynika to z wielu złożonych czynników neurologicznych, poznawczych i behawioralnych, które wpływają na ich zdolność do rozumienia, interpretowania i reagowania na sytuacje społeczne.

1. Zaburzenia w teorii umysłu (Theory of Mind)

Jednym z kluczowych powodów, dla których dzieci z ASD mają trudności z umiejętnościami społecznymi, jest zaburzenie w rozwoju tzw. „teorii umysłu”. Teoria umysłu to zdolność do rozumienia, że inni ludzie mają swoje myśli, uczucia, zamiary i perspektywy, które mogą różnić się od naszych własnych. Dzieci z ASD często mają trudności z przewidywaniem i rozumieniem myśli oraz emocji innych osób, co utrudnia im interpretowanie zachowań społecznych, takich jak mimika, gesty czy ton głosu. W rezultacie mogą mieć problem z dostosowaniem się do norm społecznych, co prowadzi do nieporozumień i trudności w nawiązywaniu relacji.

2. Zaburzenia w zakresie komunikacji

Komunikacja to fundament wszelkich interakcji społecznych, a u dzieci z ASD często występują różnorodne trudności w tym zakresie. Mogą mieć problem z rozumieniem języka niewerbalnego (takiego jak gesty, mimika, kontakt wzrokowy), a także z używaniem mowy do skutecznej komunikacji. Nawet jeśli dziecko opanuje podstawy języka werbalnego, może mieć trudności z używaniem go w sposób kontekstowy lub społecznie odpowiedni, co utrudnia nawiązywanie i podtrzymywanie rozmów.

3. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego

Dzieci z ASD często doświadczają zaburzeń przetwarzania sensorycznego, które mogą znacząco wpływać na ich interakcje społeczne. Nadwrażliwość na dźwięki, światło, dotyk lub inne bodźce może sprawić, że środowiska społeczne, takie jak klasy szkolne czy place zabaw, staną się przytłaczające i stresujące. W konsekwencji dzieci te mogą unikać sytuacji społecznych lub reagować w sposób, który jest trudny do zrozumienia dla rówieśników i dorosłych.

4. Ograniczone zainteresowania i powtarzające się zachowania

Dzieci ze spektrum autyzmu często wykazują silne, intensywne zainteresowania w wąskich dziedzinach, co może ograniczać ich zainteresowanie innymi tematami lub zabawami, które są popularne wśród rówieśników. Ponadto, powtarzające się zachowania (np. kołysanie, klaskanie) mogą być postrzegane przez inne dzieci jako dziwne lub niepokojące, co utrudnia nawiązywanie i podtrzymywanie relacji.

5. Trudności w interpretacji norm społecznych

Dzieci z ASD często mają trudności z rozumieniem i interpretowaniem niepisanych zasad społecznych. Na przykład, mogą nie wiedzieć, kiedy należy zmienić temat rozmowy, jak długo utrzymywać kontakt wzrokowy, czy jak reagować na sarkazm lub ironię. Brak umiejętności rozumienia kontekstu społecznego prowadzi do sytuacji, w których dziecko może być postrzegane jako niegrzeczne, dziwaczne lub nieprzystosowane.

6. Problemy z regulacją emocji

Dzieci z ASD często mają trudności z rozpoznawaniem, nazywaniem i regulacją własnych emocji. Mogą doświadczać gwałtownych reakcji emocjonalnych na pozornie błahe sytuacje, co może prowadzić do konfliktów w relacjach z rówieśnikami i dorosłymi. Problemy z regulacją emocji mogą również utrudniać dzieciom uczenie się odpowiednich reakcji na sytuacje społeczne.

7. Zaburzenia funkcji wykonawczych

Funkcje wykonawcze, takie jak planowanie, organizacja, kontrola impulsów i elastyczne myślenie, są często osłabione u dzieci z ASD. Te umiejętności są kluczowe w kontekście interakcji społecznych, gdzie wymagana jest zdolność do szybkiego przystosowania się do zmieniających się sytuacji i potrzeb innych ludzi. Trudności w tym zakresie mogą prowadzić do nieadekwatnych reakcji na zachowania społeczne i trudności w nawiązywaniu relacji.

Zrozumienie tych wyzwań pozwala na lepsze dostosowanie strategii wsparcia, które pomogą dzieciom z ASD rozwijać umiejętności społeczne i nawiązywać zdrowe relacje z innymi.

Jak wspierać rozwój umiejętności społecznych u dzieci z autyzmem?

Mając na uwadze, że umiejętności obejmujące nawiązywanie kontaktów, rozumienie emocji, współpracę z innymi i odpowiednie reagowanie w sytuacjach społecznych, są niezbędne do funkcjonowania w codziennym życiu. Warto zastosować różnorodne strategie i metody, aby wspierać rozwój umiejętności społecznych u dzieci z autyzmem, dostosowując je do indywidualnych potrzeb każdego dziecka.

1. Rozwijanie umiejętności nawiązywania i utrzymywania kontaktu wzrokowego

Dzieci z autyzmem mogą unikać kontaktu wzrokowego lub mieć trudności z jego utrzymaniem. Aby wspierać tę umiejętność:

• Ćwiczenia z lustrami: Używaj luster podczas zabaw, aby dziecko mogło obserwować swoje wyrazy twarzy i uczyć się rozpoznawać emocje.
• Zabawy naśladujące: Proponuj zabawy, które wymagają naśladowania gestów, mimiki czy ruchów (np. „Zrób to, co ja”). Zabawy te mogą być świetnym narzędziem do nauki kontaktu wzrokowego.
• Nagrody za kontakt wzrokowy: Używaj pozytywnego wzmocnienia (np. pochwały, naklejki) za utrzymywanie kontaktu wzrokowego podczas interakcji.

2. Wprowadzenie scenek rodzajowych i odgrywania ról

Scenki rodzajowe to skuteczna metoda nauczania umiejętności społecznych, umożliwiająca dzieciom praktykowanie różnych sytuacji społecznych w bezpiecznym środowisku.

• Odgrywanie ról: Twórz sytuacje, takie jak zakupy w sklepie, wizyta u lekarza czy zabawa na placu zabaw. Dziecko może odgrywać różne role, co pomaga mu zrozumieć, jak reagować w różnych kontekstach.
• Ćwiczenie odpowiednich reakcji: Po scenkach warto omawiać, jak dziecko się czuło, co zrobiło dobrze, a co można by poprawić. To pozwala na budowanie umiejętności samorefleksji i lepszego rozumienia sytuacji społecznych.

3. Wykorzystanie narzędzi wizualnych i historii społecznych

Dzieci z autyzmem często lepiej reagują na informacje wizualne niż na komunikaty werbalne.

• Historie społeczne: Twórz krótkie opowieści opisujące konkretne sytuacje społeczne, np. „Co robić, gdy chcę się przyłączyć do zabawy?” lub „Jak prosić o pomoc?”. Historie te pomagają dzieciom zrozumieć oczekiwane zachowania i reakcje w różnych sytuacjach.
• Piktogramy i karty obrazkowe: Używaj kart obrazkowych, aby pokazywać dzieciom różne emocje, gesty i sytuacje społeczne. Mogą one służyć jako przypomnienie, jak zachować się w określonych sytuacjach.

4. Budowanie umiejętności komunikacyjnych

Skuteczna komunikacja to podstawa każdej interakcji społecznej.

• Nauka podstawowych zwrotów: Naucz dziecko prostych zwrotów, takich jak „proszę”, „dziękuję”, „przepraszam”, które są kluczowe w interakcjach społecznych. Ćwicz używanie tych zwrotów w codziennych sytuacjach.
• Używanie komunikacji wspomagającej: Dla dzieci, które mają trudności z mową, warto wprowadzić systemy komunikacji alternatywnej, takie jak PECS (Picture Exchange Communication System) lub AAC (Augmentative and Alternative Communication), które wspierają rozwój umiejętności komunikacyjnych.

5. Wspieranie rozwoju emocjonalnego i rozpoznawania emocji

Zrozumienie i wyrażanie emocji to istotny element umiejętności społecznych.

• Gry i zabawy z emocjami: Używaj gier, które pomagają dziecku identyfikować i nazywać emocje, np. „Jak się czujesz?”, „Zgadnij emocję”.
• Lustro emocji: Zachęcaj dziecko do stawania przed lustrem i naśladowania różnych wyrazów twarzy, co pomoże mu zrozumieć, jak wyglądają różne emocje.
• Rozmowy o emocjach: Regularnie rozmawiaj z dzieckiem o emocjach, które przeżywa w różnych sytuacjach. Pomagaj mu zrozumieć, co czuje i dlaczego.

6. Stosowanie systemów motywacyjnych

Dzieci z autyzmem często potrzebują dodatkowej motywacji, aby uczestniczyć w zajęciach rozwijających umiejętności społeczne.

• Tablice punktowe: Twórz systemy nagradzania, gdzie dziecko zdobywa punkty za pozytywne zachowania społeczne, takie jak współpraca, odpowiednie reagowanie na sytuacje, inicjowanie kontaktu.
• Nagrody za postępy: Nagrody powinny być dostosowane do zainteresowań dziecka, np. ulubione zabawki, książki, dodatkowy czas na ulubioną aktywność.

7. Integracja w grupie rówieśniczej

Udział w grupowych zajęciach to doskonały sposób na praktykowanie umiejętności społecznych.

• Małe grupy zabawowe: Organizuj małe grupy zabawowe, gdzie dziecko może ćwiczyć interakcje społeczne z rówieśnikami w bezpiecznym środowisku.
• Gry zespołowe: Włączaj dziecko do prostych gier zespołowych, które wymagają współpracy, komunikacji i planowania, np. budowanie wieży z klocków, wspólne tworzenie obrazka.
• Wsparcie rówieśników: Zachęcaj rówieśników do angażowania dziecka z autyzmem w zabawy i aktywności. Praca nad akceptacją i zrozumieniem autyzmu przez rówieśników również jest kluczowa.

8. Wykorzystanie technologii wspomagających

Technologia może być użytecznym narzędziem w nauce umiejętności społecznych.

• Aplikacje edukacyjne: Korzystaj z aplikacji wspierających rozwój umiejętności społecznych, takich jak „Social Stories Creator” czy „Avaz”, które pomagają dzieciom zrozumieć i praktykować odpowiednie zachowania.
• Roboty społeczne: Niektóre roboty, takie jak „Milo” lub „Nao”, są specjalnie zaprojektowane, aby pomagać dzieciom z autyzmem w nauce rozpoznawania emocji i nawiązywania kontaktów.

9. Angażowanie rodziny w rozwój umiejętności społecznych

Współpraca z rodziną jest ważna dla sukcesu dziecka.

• Udzielanie wsparcia i wskazówek: Dziel się z rodzicami strategiami, które mogą stosować w domu, aby wzmacniać umiejętności społeczne dziecka, np. codzienne ćwiczenia z emocjami, nawiązywanie kontaktu wzrokowego.
• Zachęcanie do aktywności społecznych: Wspieraj rodzinę w organizowaniu spotkań z innymi dziećmi, uczestnictwie w zajęciach grupowych lub lokalnych wydarzeniach, które sprzyjają interakcjom społecznym.

Rozwój umiejętności społecznych wymaga cierpliwości, kreatywności i indywidualnego podejścia. Ważne jest, aby regularnie monitorować postępy dziecka, dostosowywać strategie do jego potrzeb i stale wspierać je w praktykowaniu nowych umiejętności. Współpraca z terapeutami, nauczycielami i rodzicami, a także korzystanie z nowoczesnych narzędzi edukacyjnych, może znacząco przyczynić się do sukcesu w tym obszarze.

Oto przykładowy tygodniowy plan wspierania rozwoju umiejętności społecznych dla ucznia z ASD, który można stosować zarówno w domu, jak i w szkole. Plan uwzględnia codzienne aktywności, które mogą pomóc w rozwijaniu umiejętności społecznych, komunikacyjnych i emocjonalnych.

Przykładowy tygodniowy plan wspierania rozwoju umiejętności społecznych

Poniedziałek:

• Rano (szkoła):
  • 8:00 – 8:15: Powitanie i nawiązywanie kontaktu wzrokowego – ćwiczenia z lustrami i naśladowanie gestów.
  • 8:15 – 8:45: Scenki rodzajowe – odgrywanie ról związanych z codziennymi sytuacjami (np. witania się z kolegami, proszenia o pomoc).
  • 10:00 – 10:30: Przerwa grupowa – monitorowanie i wsparcie podczas interakcji z rówieśnikami, zachęcanie do zabaw grupowych.
• Popołudnie (dom):
  • 16:00 – 16:30: Zabawy społeczne z rodzeństwem lub innymi dziećmi – gry planszowe, które wymagają naprzemiennego wykonywania ruchów.
  • 18:00 – 18:30: Rozmowy o emocjach – wspólne oglądanie książki z obrazkami przedstawiającymi emocje i omawianie, co czuje każda postać.

Wtorek:

• Rano (szkoła):
  • 8:00 – 8:30: Używanie narzędzi wizualnych – praca z historiami społecznymi dotyczącymi sytuacji w szkole (np. „Jak zapytać o możliwość wspólnej zabawy?”).
  • 9:00 – 9:30: Zajęcia grupowe – współpraca w parach lub małych grupach nad zadaniem plastycznym lub projektem.
  • 10:00 – 10:30: Sesja rozwijania umiejętności komunikacyjnych – nauka prostych zwrotów grzecznościowych i ich praktyczne zastosowanie.
• Popołudnie (dom):
  • 16:00 – 16:30: Gra w „Zgadnij emocję” – pokazywanie emocji za pomocą mimiki i zgadywanie, o jaką emocję chodzi.
  • 18:30 – 19:00: Zabawy na świeżym powietrzu z rówieśnikami – zachęcanie do wspólnych zabaw i aktywności na placu zabaw lub w ogrodzie.

Środa:

• Rano (szkoła):
  • 8:00 – 8:15: Ćwiczenia nawiązywania kontaktu wzrokowego podczas rozmowy.
  • 8:30 – 9:00: Zajęcia z wykorzystaniem piktogramów – nauka interpretacji i stosowania symboli w codziennych sytuacjach.
  • 10:00 – 10:30: Sesja rozwijania umiejętności społecznych – udział w grupowych zabawach sensorycznych, które wymagają współpracy.
• Popołudnie (dom):
  • 15:30 – 16:00: Wspólne gotowanie lub pieczenie – angażowanie dziecka w zadania wymagające współpracy i komunikacji.
  • 18:00 – 18:30: Czytanie historii społecznych – wybór opowiadań skupiających się na interakcjach międzyludzkich i omawianie ich treści.

Czwartek:

• Rano (szkoła):
  • 8:00 – 8:30: Gry zespołowe – organizowanie gier, które wymagają planowania i współpracy (np. budowanie z klocków).
  • 9:30 – 10:00: Terapia grupowa – prowadzenie zajęć z terapeutą, które koncentrują się na rozwoju umiejętności społecznych.
  • 10:00 – 10:30: Ćwiczenia rozumienia emocji – wykorzystanie luster i kart emocji do nauki rozpoznawania i nazywania emocji.
• Popołudnie (dom):
  • 16:30 – 17:00: Zabawa w sklep – odgrywanie scenek, które pomagają dziecku nauczyć się, jak działać w sytuacjach społecznych (np. kupowanie produktów, używanie zwrotów grzecznościowych).
  • 18:30 – 19:00: Przegląd dnia – omawianie z dzieckiem, co się wydarzyło w ciągu dnia, jakie emocje towarzyszyły różnym sytuacjom.

Piątek:

• Rano (szkoła):
  • 8:00 – 8:20: Powtórka z historii społecznych – przypomnienie wybranych historii, które dziecko już zna.
  • 8:30 – 9:00: Udział w grupowych aktywnościach – wspólne projekty plastyczne lub muzyczne, które angażują wszystkich uczestników.
  • 10:00 – 10:30: Refleksja nad postępami – rozmowy o tym, co dziecko nauczyło się w ciągu tygodnia w kontekście umiejętności społecznych.
• Popołudnie (dom):
  • 16:00 – 16:30: Czas na aplikacje edukacyjne – korzystanie z aplikacji wspomagających rozwój umiejętności społecznych (np. „Social Stories Creator”).
  • 18:30 – 19:00: Zabawy ruchowe z innymi dziećmi – organizacja zabaw, które wymagają interakcji (np. chowanego, gry w berka).

Sobota:

• Rano (dom):
  • 9:00 – 9:30: Aktywności sportowe – udział w zajęciach sportowych lub wspólnych aktywnościach fizycznych (np. jazda na rowerze, bieganie) z grupą rówieśników.
  • 10:00 – 10:30: Zabawy kreatywne – tworzenie prac plastycznych wspólnie z rodzeństwem lub rówieśnikami.
• Popołudnie (dom):
  • 15:00 – 15:30: Wizyta u znajomych lub rodzinne spotkanie – zachęcanie dziecka do udziału w rozmowach i interakcjach z innymi osobami.
  • 18:00 – 18:30: Refleksja nad dniem – omawianie emocji i wydarzeń dnia, z naciskiem na sytuacje społeczne.

Niedziela:

• Rano (dom):
  • 10:00 – 10:30: Zajęcia relaksacyjne z elementami pracy nad emocjami – ćwiczenia oddechowe, joga dla dzieci, medytacja.
• Popołudnie (dom):
  • 14:00 – 14:30: Przygotowanie do nowego tygodnia – wspólne tworzenie planu na kolejny tydzień, omawianie, jakie umiejętności społeczne będą ćwiczone.
  • 16:00 – 16:30: Spotkanie z innymi dziećmi – organizacja wizyt lub spotkań z rówieśnikami, aby dziecko mogło praktykować umiejętności społeczne.

Podsumowanie:

Plan ten został opracowany w taki sposób, aby wspierać rozwój umiejętności społecznych ucznia z autyzmem zarówno w środowisku szkolnym, jak i domowym. Każda z aktywności ma na celu rozwijanie określonych umiejętności, takich jak kontakt wzrokowy, komunikacja, współpraca, rozumienie emocji i radzenie sobie w sytuacjach społecznych. Ważne jest, aby plan był elastyczny i dostosowany do indywidualnych potrzeb dziecka.

Trening Umiejętności Społecznych dla Ucznia ze Spektrum Autyzmu: Praktyczne scenariusze zajęć i ćwiczeń eBook 20 zł