Gdy złość jest krzykiem ciała – o emocjach, stresie i traumie u dzieci z autyzmem
Dzieci w spektrum autyzmu postrzegają świat w wyjątkowy sposób – ich mózg pracuje inaczej, ich zmysły chłoną bodźce w sposób intensywniejszy, a emocje często przychodzą z ogromną siłą. To, co dla osoby neurotypowej może być chwilowym dyskomfortem, dla dziecka z ASD bywa przytłaczającym doświadczeniem granicznym. Wybuch złości, krzyk, autoagresja – to nie przejaw złego wychowania czy braku dyscypliny. To sygnał alarmowy układu nerwowego, który przekroczył próg wytrzymałości.
„Złość nie jest przeciwieństwem empatii. Jest jej wołaniem. To emocja, która najczęściej prosi: ‘Zobacz mnie. Zrozum mnie. Pomóż mi.’”
– dr Mona Delahooke, psycholożka kliniczna i autorka książki „Brain-Body Parenting”
🔸 Frustracja, złość i trauma – zamknięte w ciele dziecka
Złość to często emocjonalna „pokrywka” dla innych stanów: frustracji, przerażenia, przytłoczenia, niezrozumienia. W szczególności u dzieci z autyzmem, które mogą mieć trudności z werbalizowaniem swoich emocji, złość bywa jedyną możliwą formą komunikacji.
- Dziecko nie może powiedzieć: „Boję się zmian”. Zamiast tego rzuca krzesłem.
- Nie potrafi wyrazić: „To światło mnie boli”. Zaczyna krzyczeć.
- Nie wie, jak powiedzieć: „Potrzebuję spokoju”. Więc wpada w szał.
Co ważne – u wielu dzieci z ASD występują współtowarzyszące zaburzenia lękowe, PTSD (zespół stresu pourazowego), fobie społeczne czy nadmierna wrażliwość sensoryczna. Każde z tych zaburzeń może znacząco wpływać na regulację emocji.
„Niektóre dzieci mają układ nerwowy nastawiony na ciągłą czujność – w trybie walki lub ucieczki. Ich mózg nie szuka kontaktu, tylko bezpieczeństwa.”
– dr Stephen Porges, twórca teorii poliwagalnej
🔸 PTSD i spektrum autyzmu – cichy związek
W najnowszych badaniach zauważono, że dzieci z ASD są znacznie bardziej narażone na przeżycie traumy – zarówno w sposób oczywisty (np. przemoc, zaniedbanie), jak i ukryty (długotrwałe przeciążenia sensoryczne, brak akceptacji, wyśmiewanie przez rówieśników, nieprzygotowane interakcje społeczne).
W raporcie z 2022 r. opublikowanym w Journal of Autism and Developmental Disorders odnotowano, że:
„Dzieci z ASD wykazują objawy pourazowe w stopniu porównywalnym do dzieci po przeżyciach wojennych, choć trauma bywa u nich często niewidoczna dla otoczenia.”
Nie jest więc zaskoczeniem, że wybuchy emocjonalne u dzieci w spektrum bywają intensywniejsze, dłuższe i częstsze. Są reakcją organizmu na nieprzetworzoną przeszłość, zbyt intensywną teraźniejszość i brak bezpiecznej przewidywalności przyszłości.
🔸 Lęk, fobie i stres chroniczny
Niektóre dzieci z ASD mają silnie rozwinięty lęk antycypacyjny – boją się tego, co dopiero może nastąpić. Inne cierpią z powodu fobii specyficznych (np. dźwięków, ludzi, zmian pogody) lub przeżywają stres chroniczny, którego nie są w stanie zredukować, ponieważ ich układ nerwowy nie przełącza się łatwo w tryb „odpoczynku”.
Przykład:
7-letnia Maja wpada w panikę zawsze, gdy w szkole zapowiadana jest wycieczka. Rodzice nie rozumieją – przecież to ma być przyjemność. Ale dla Mai wycieczka oznacza chaos, brak znanej rutyny, obcych ludzi, zmianę autobusu, hałas, niepewność. Lęk buduje się kilka dni wcześniej, a jego kulminacja to nagły wybuch emocji tuż przed wyjazdem.
🧩 Dlaczego empatia jest lepsza niż kontrola?
W świecie pełnym bodźców, zmian i niezrozumienia, dziecko z autyzmem potrzebuje przede wszystkim przewidywalności, zrozumienia i łagodnej obecności. Empatia nie oznacza pobłażliwości. Oznacza świadome towarzyszenie w trudnych emocjach, zamiast ich tłumienia.
„Dziecko nie potrzebuje, byśmy je naprawiali. Potrzebuje, byśmy z nim byli. W środku burzy. Z ręką na sercu i gotowością do bycia kotwicą.”
– Brené Brown, badaczka wrażliwości i emocji
W dalszej części artykułu opowiemy, jak krok po kroku reagować z empatią, gdy dziecko przeżywa trudny moment. Podpowiemy też, jak tworzyć strategie zapobiegawcze i wzmacniać zdolność samoregulacji u dzieci z ASD.
Dla wielu rodziców, nauczycieli i terapeutów opiekujących się dziećmi ze spektrum autyzmu, wybuchy złości, krzyk, rzucanie przedmiotami, a czasem także autoagresja, to niepokojące i trudne momenty. Ale pod tą powierzchowną „burzą emocji” często kryje się coś znacznie głębszego: lęk, niezrozumienie, przestymulowanie lub niemożność wyrażenia swoich potrzeb. Czy możemy nauczyć się reagować z empatią? Tak – i ten artykuł pokaże, jak to zrobić krok po kroku.
🔥 Co dzieje się podczas wybuchu złości u dziecka z ASD?
Wybuch emocji nie jest „niegrzecznym zachowaniem” ani „próbą manipulacji”, lecz sposobem radzenia sobie z przeciążeniem sensorycznym, emocjonalnym lub społecznym. U wielu dzieci w spektrum złość to komunikat SOS, wyrażony ciałem zamiast słowami.
„Dziecko z autyzmem nie robi ci na złość – ono przeżywa coś trudnego, czego nie potrafi inaczej wyrazić.”
— Temple Grandin
Najczęstsze przyczyny wybuchów:
- Zmiana rutyny lub brak przewidywalności.
- Nadmiar bodźców (hałas, światło, dotyk).
- Trudność w zrozumieniu oczekiwań dorosłych.
- Brak słów, by wyrazić potrzeby lub emocje.
- Zbyt trudne zadanie (poznawczo lub emocjonalnie).
- Nagromadzony stres i napięcie, których nie potrafi rozładować.
🧠 Co dziecko naprawdę wtedy czuje?
Złość to często zamaskowany lęk. W wielu przypadkach dzieci z ASD czują, że świat wymyka się spod kontroli – a złość jest sposobem na odzyskanie tej kontroli lub ochronę przed zagrożeniem (nawet jeśli jest ono subiektywne).
Przykład:
8-letni Kuba, który nie mówi, wpada w szał po zmianie sali lekcyjnej. Krzyczy, bije się po głowie, rzuca krzesłem. Nauczyciele są zaskoczeni – dla nich to tylko „inna sala”. Dla Kuby to utrata bezpiecznego świata, brak wcześniejszego przygotowania, przestymulowanie nowym otoczeniem.
🫶 Empatyczna reakcja – 5 kroków wsparcia
1. Zatrzymaj się – nie oceniaj, nie krzycz
Pierwsza reakcja dorosłego powinna być spokojna i cicha. Mów niskim tonem, bez gestykulacji. Twoja regulacja emocji pomoże dziecku odbijać się od twojego spokoju.
👉 Zamiast: „Uspokój się w tej chwili!”
✅ Powiedz: „Widzę, że jesteś bardzo zdenerwowany. Jestem tu. Pomogę ci.”
2. Zadbaj o bezpieczeństwo fizyczne
Usuń z otoczenia przedmioty, które mogą stanowić zagrożenie. Jeśli trzeba – delikatnie odizoluj dziecko, nie używając siły, lecz spokojnej obecności.
„Bezpieczeństwo zawsze jest ważniejsze niż dyscyplina.” — dr Mona Delahooke, neuropsycholożka dziecięca
3. Nie próbuj uczyć w trakcie wybuchu
Dziecko w stanie emocjonalnej burzy nie uczy się, nie słucha i nie rozumie. Mózg racjonalny (kora przedczołowa) jest wtedy „wyłączony”. Pomagaj przez obecność, nie przez słowa.
4. Pomóż nazwać emocje – po wszystkim
Gdy dziecko się uspokoi, powiedz:
„Wydaje mi się, że poczułeś… (np. strach, złość, smutek).”
Stosuj buźki emocji, tablice PCS lub rysunki.
👉 Dziecko może pokazać obrazek, zamiast mówić.
👉 W starszym wieku – warto prowadzić „Dziennik emocji”.
5. Zbuduj strategie na przyszłość
✔️ Co może pomóc? – kącik wyciszenia, zestaw sensoryczny, przewidywalny plan dnia.
✔️ Jak dać wybór? – „Chcesz iść do kącika z poduszką czy przy oknie?”
✔️ Co dziecko może powiedzieć? – Nauka komunikatu alternatywnego: „Potrzebuję przerwy.”
🌿 Techniki regulacji emocji, które działają
🔹 Oddychanie balonowe – „Wdech… twój brzuch rośnie jak balon… Wydech – wypuszczasz powietrze powoli.”
🔹 Ruch i ciężar – dociskanie ciała, chodzenie z obciążnikiem, zawijanie w koc.
🔹 „Słoik emocji” – dziecko wrzuca do słoika kartki z narysowanymi emocjami (np. frustracją), które „uwalnia”.
🧸 Przykład z życia
Mama 6-letniej Zosi mówi:
„Zosia miała codziennie napady krzyku w przedszkolu. Dopiero kiedy wychowawczyni zaczęła przygotowywać ją obrazkowo na zmianę aktywności i dała jej możliwość wycofania się do poduszkowego kąta – wszystko się zmieniło. Teraz Zosia rzadko wpada w złość. A jeśli już, to sama pokazuje, że chce odpocząć.”
📌 Pamiętaj:
- Wybuchy to komunikaty, nie ataki na ciebie.
- Dziecko nie wybiera złości – ona się dzieje.
- Każde dziecko zasługuje na to, by jego emocje były widziane, rozumiane i przyjęte.
„Nie możesz zmusić kwiatu do wzrostu krzykiem. Ale możesz stworzyć dla niego lepsze światło i podlewać go codziennie cierpliwością.”
🔄 Najczęściej zadawane pytania
Czy każde dziecko z autyzmem ma wybuchy złości?
Nie. Jednak dzieci, które mają trudności w komunikacji i z regulacją emocji, są bardziej narażone na takie reakcje.
Jak długo trwają wybuchy złości?
Od kilku minut do kilkunastu – w zależności od intensywności emocji i wsparcia, jakie otrzyma dziecko.
Czy karać dziecko za wybuch złości?
Nie. Kara nie uczy regulacji emocji. Lepiej skupić się na wspieraniu, analizie przyczyny i nauce alternatywnych sposobów wyrażania emocji.
Jak pomóc dziecku wyciszyć się w szkole?
Zaproponuj „kącik ciszy”, wizualny plan dnia, pozwolenie na wyjście do „bezpiecznego miejsca” z opiekunem.
autyzm.life i neuroróżnorodni 