Mutyzm selektywny – gdy lęk odbiera głos
Mutyzm selektywny (łac. mutismus selectivus, ang. selective mutism) to złożone zaburzenie lękowe występujące głównie w dzieciństwie, które charakteryzuje się utrwalonym brakiem mowy w określonych sytuacjach społecznych, pomimo zachowanej zdolności mówienia w innych, bardziej komfortowych warunkach. Dziecko z mutyzmem selektywnym może rozmawiać swobodnie w domu, ale milknie w szkole, w przedszkolu, na placu zabaw czy w obecności obcych osób.
Jak wskazuje klasyfikacja DSM-5 (American Psychiatric Association, 2013), mutyzm selektywny jest klasyfikowany jako zaburzenie lękowe, a nie – jak dawniej sądzono – forma buntu, uporu czy opóźnienia rozwoju mowy. W rzeczywistości, u wielu dzieci z tym zaburzeniem nie stwierdza się problemów w zakresie kompetencji językowych ani poznawczych – ich milczenie jest skutkiem silnego lęku społecznego, a nie braku zdolności.
„Mutyzm selektywny nie jest odmową mówienia. To niemożność mówienia – na poziomie psychofizjologicznym, wywołana głębokim lękiem.”
– dr Elisa Shipon-Blum, psychiatra dziecięca, SMart Center (USA)
Badania neurobiologiczne wykazują, że u dzieci z mutyzmem selektywnym nadmiernie aktywna jest ciało migdałowate – struktura mózgowa odpowiedzialna za reakcje lękowe i wykrywanie zagrożeń (Yeganeh et al., 2003). Aktywacja ta może skutkować paraliżem mowy, nawet jeśli dziecko rozumie pytanie i wie, co chciałoby powiedzieć.
Często mutyzm współistnieje z innymi zaburzeniami, takimi jak:
- fobia społeczna,
- zaburzenia lękowe uogólnione,
- zaburzenia ze spektrum autyzmu (w tym zespół Aspergera),
- zaburzenia przetwarzania sensorycznego,
- zaburzenia adaptacyjne.
Warto również podkreślić, że mutyzm selektywny ma wyraźny komponent środowiskowy. Dzieci nieśmiałe, nadwrażliwe, wychowywane w bardzo wymagającym lub nadopiekuńczym środowisku są bardziej narażone na rozwój tego zaburzenia (Cohan, Chavira, Stein, 2006).
Wyzwanie edukacyjne
Dla nauczyciela czy terapeuty mutyzm selektywny stanowi nie tylko wyzwanie terapeutyczne, ale i etyczne. Zmuszanie dziecka do mówienia może jedynie pogłębić objawy i utrwalić traumatyczne skojarzenia. Kluczem jest zrozumienie, że:
- milczenie = objaw, nie bunt,
- relacja oparta na zaufaniu = fundament każdej pracy rewalidacyjnej,
- mowa = rezultat, nie cel sam w sobie.
Dlatego też niniejszy scenariusz zajęć został opracowany z uwzględnieniem najnowszych podejść terapeutycznych, opartych na metodzie małych kroków (graded exposure), pracy z alternatywnymi formami komunikacji i technikami relaksacyjnymi.
Jak wspierać komunikację bez presji?
Cisza, która mówi
Mutyzm selektywny nie jest wyborem milczenia – to lęk, który uniemożliwia mówienie w określonych sytuacjach społecznych. Dziecko może swobodnie rozmawiać w domu z rodzicami, ale milknąć w szkole, przedszkolu czy na placu zabaw. Jak zauważa prof. Elisa Shipon-Blum, jedna z najbardziej znanych badaczek tego zaburzenia:
„Mutyzm selektywny nie jest niechęcią do mówienia. To zaburzenie lękowe, które blokuje dziecko emocjonalnie i fizjologicznie.”
Zajęcia rewalidacyjne mogą odegrać kluczową rolę w przełamywaniu tych barier – o ile są prowadzone z delikatnością, cierpliwością i znajomością neurobiologii lęku.
Cele zajęć
- Redukcja napięcia związanego z mówieniem
- Wzmacnianie alternatywnych form komunikacji (gesty, mimika, piktogramy, pisanie)
- Budowanie relacji opartej na zaufaniu
- Stopniowe wprowadzanie elementów werbalnych bez presji
Metody i narzędzia
- Metoda małych kroków (ang. graded exposure)
- Model komunikacji wspierającej (ang. supportive communication model)
- Elementy terapii behawioralnej i poznawczo-behawioralnej
- Materiały wizualne (PECS, piktogramy, obrazki)
- Techniki relaksacyjne (oddech, muzyka, zabawy sensoryczne)
Scenariusz zajęć (przykładowa sesja – 45 minut)
1. Powitanie bez presji (5 minut)
Cel: Zbudowanie poczucia bezpieczeństwa.
Forma: Dziecko witane gestem, uśmiechem lub przybiciem piątki. Możliwość pokazania kartki z nastrojem (np. buźka smutna/wesoła).
🧩 Narzędzie: Karta emocji, „termometr emocjonalny”, plansza z buźkami.
2. Ćwiczenie relaksacyjne (5 minut)
Cel: Obniżenie napięcia.
Forma: Oddychanie z bańkami mydlanymi, dmuchanie na piórko, rysowanie palcem po piasku sensorycznym.
🧘♀️ Inspiracja: „Oddech to klucz do emocji” – techniki wyciszania wg Dr. Daniela Siegela.
3. Zabawa nazywania bez słów (10 minut)
Cel: Rozwój komunikacji niewerbalnej.
Forma: Dziecko losuje obrazek z pudełka (np. kot, jabłko, deszcz) i pokazuje go, nie mówiąc. Zadaniem prowadzącego jest „zgadnięcie”, co to jest – wzmacniamy przekaz niewerbalny.
📌 Wskazówka: Nazywaj emocje, które widzisz: „Widzę, że się uśmiechasz, chyba lubisz kotki?”
4. Zadanie: „Mój świat na obrazku” (15 minut)
Cel: Wspieranie ekspresji przez rysunek.
Forma: Dziecko rysuje „bezpieczne miejsce” lub „co lubię robić”. Terapeuta komentuje rysunek bez zadawania pytań otwartych.
🖍️ Cytat: „Dzieci z mutyzmem selektywnym mówią przez swoje prace, zanim przemówią ustami.” – E. Shipon-Blum
5. Zabawa z piktogramami: „Co byś wybrał?” (5 minut)
Cel: Rozwijanie decyzyjności i interakcji.
Forma: Karty z pytaniami: „Wolisz lody czy czekoladę?” – dziecko pokazuje obrazek lub gestem wskazuje odpowiedź.
6. Zamknięcie i wzmocnienie (5 minut)
Cel: Pozytywne podsumowanie, wzmocnienie poczucia sprawczości.
Forma: Dziecko otrzymuje symboliczny „medal odwagi” – naklejkę lub obrazek.
Uwagi dla nauczycieli i terapeutów
- Nie wymuszaj mówienia – każde słowo, które padnie spontanicznie, jest sukcesem.
- Obserwuj mowę ciała – to główny kanał ekspresji dziecka.
- Buduj rytuały – stałość struktury zajęć redukuje niepewność.
- Współpracuj z rodziną – spójność komunikatów i celów terapii zwiększa efektywność.
Literatura i źródła
- Shipon-Blum, E. (2021). Understanding Selective Mutism. Selective Mutism Anxiety Research & Treatment Center.
- Muris, P. et al. (2007). “Nonverbal Behavior of Children with Selective Mutism during an Experimental Interaction Task.” Journal of Abnormal Child Psychology.
- Bergman, R.L. (2012). Treatment for Selective Mutism: An Integrative Behavioral Approach. Oxford University Press.
- Siegel, D. (2012). The Whole-Brain Child. Bantam Books.
Najczęściej zadawane pytania
Czy dziecko z mutyzmem selektywnym może nagle zacząć mówić?
Tak, ale zwykle jest to wynik długotrwałego procesu wsparcia i budowania poczucia bezpieczeństwa.
Czy milczenie to manipulacja?
Nie. Mutyzm selektywny to zaburzenie lękowe, nie strategia manipulacyjna.
Czy takie dziecko może mówić przez pismo?
Tak, często pisanie, rysowanie, pokazywanie są pierwszymi formami komunikacji, zanim pojawi się głos.
autyzm.life i neuroróżnorodni 