Wprowadzenie
Często w dyskusjach o Autism Spectrum Disorder (ASD) pojawia się pytanie: „czy osoby w spektrum rozumieją emocje innych ludzi?” Niektórzy mówią o „braku empatii”, inni wskazują na specyficzne wyzwania w odczytywaniu emocji. Ale: co mówią najnowsze badania i — co ważniejsze — co możemy zrobić w praktyce (w szkole, w terapii, w codzienności)? W tym artykule przyglądamy się temu zagadnieniu: jak osoby z ASD postrzegają i interpretują emocje innych, jakie mają mocne strony, jakie napotykają bariery oraz jakie wsparcie może im pomóc.
📌Osoby z ASD mogą postrzegać emocje innych inaczej, ponieważ:
- inaczej zwracają uwagę na twarz, gesty i mikro-sygnały społeczne,
- przetwarzają informacje bardziej logicznie niż intuicyjnie,
- potrzebują więcej czasu na interpretację emocji i kontekstu sytuacji,
- mogą doświadczać przeciążenia sensorycznego, które utrudnia analizę emocji,
- mają inną interocepcję, czyli sposób odczuwania i rozpoznawania sygnałów z własnego ciała.
1. Co oznacza „postrzegać emocje innych”?
Postrzeganie emocji innych ludzi to nie tylko „widzieć, że ktoś jest smutny” — to całe spektrum umiejętności, takich jak:
- rozpoznanie mimiki twarzy, gestów, intonacji głosu;
- odczytanie kontekstu (gdzie jesteśmy, co się dzieje, jaki jest cel rozmowy);
- przewidywanie, jak dana osoba może się poczuć i jak zareagować;
- regulacja własnej reakcji wobec tej emocji (np. wsparcie, rozmowa, odstąpienie).
U osób neurotypowych te umiejętności rozwijają się zazwyczaj w dzieciństwie i ułatwiają funkcjonowanie społeczne. U osób z ASD może to wyglądać inaczej — nie dlatego, że „nie widzą” emocji w ogóle, ale że przetwarzanie tych informacji bywa inne.
2. Co mówią badania? Mocne strony i wyzwania
🔍 Wyzwania
- Przegląd badań pokazuje, że osoby z ASD mają często niższy poziom świadomości własnych emocji („emotional self-awareness”) w porównaniu z osobami neurotypowymi — zwłaszcza w okresie adolescencji i dorosłości. PMC
- Badania nad rozpoznawaniem emocji mimicznych wykazują, że u osób z ASD mogą wystąpić trudności w interpretacji wyrażeń twarzy — zwłaszcza gdy są one subtelne lub mieszane. Frontiers+2PMC+2
- Artykuł przeglądowy zaznacza, że przetwarzanie emocji i ich regulacja u osób z ASD to obszar „rozwijający się”, w którym komponenty takie jak sensoryka, napięcie lękowe, percepcja interoceptywna (świadomość ciała) oraz funkcjonowanie układów nerwowych odgrywają istotną rolę. Frontiers
✅ Mocne strony / inne perspektywy
- Ważny głos: osoby z ASD mogą rozumieć emocje i odczuwać empatię — choć może to wyglądać inaczej niż w typowym modelu. Scientific American+1
- Różnice w percepcji nie oznaczają braku możliwości — często oznaczają inną strategię: np. bardziej logiczne odczytywanie sytuacji, większa wrażliwość na konkretne sygnały (np. dźwięk, rysy twarzy, kontekst) niż na „niewidzialne” niuanse.
- Uczenie się i praktyka mogą zwiększać skuteczność rozpoznawania i reagowania na emocje — co wskazuje na rolę wsparcia i świadomego treningu.
👇 Przeczytaj:
3. Dlaczego tak bywa inaczej? Mechanizmy i czynniki wpływające
a) Neurobiologia i uwaga
Badania wskazują na różnice w funkcjonowaniu połączeń nerwowych i w aktywności mózgu osób z ASD w kontekście przetwarzania emocji. Na przykład zmniejszona łączność funkcjonalna pomiędzy określonymi obszarami mózgu przy rozpoznawaniu emocji u osób z ASD. Frontiers+1
Dodatkowo, sposób zwracania uwagi — na twarz, na gesty, na okolice oczu — u osób z ASD może być inny niż typowy. Frontiers+1
b) Rola interocepcji i świadomości emocji własnych
Jeśli osoba ma trudność w rozpoznaniu i nazwania własnych emocji, może być trudniej „wychwycić” emocje innych. Badania pokazują, że u osób z ASD nierzadko występuje obniżony poziom świadomości własnych stanów emocjonalnych. PMC+1
c) Kontekst, przewidywalność i znaczenie niuansów
Osoby z ASD często działają lepiej w strukturze, przewidywalności i jasnych regułach. W sytuacjach, gdzie emocje są mieszane, sygnały skomplikowane albo kontekst niejednoznaczny — może pojawić się większe wyzwanie. Przykład: ktoś mówi żartem, ale ton głosu wskazuje na powagę — to może być trudne do odczytania.
„…we process and express emotions differently and many of our intrinsic Autistic traits come into play to affect these differences.” Reframing Autism – „…przetwarzamy i wyrażamy emocje w inny sposób, a wiele naszych wewnętrznych, autystycznych cech wpływa na to, jak te różnice się ujawniają.”
4. Jak to wygląda w codzienności – na przykładzie szkoły i relacji rówieśniczych
- Uczeń z ASD może widzieć, że kolega jest cichy i smutny, ale może nie być pewien, czy „to tak” czy „to inaczej” — i co w tej sytuacji zrobić.
- Może interpretować sytuację bardziej literalnie („on nie mówi, więc jest zły”), niż intuicyjnie („on się wycofał, bo ma za dużo bodźców”).
- Z kolei rówieśnik może odebrać brak reakcji jako obojętność — co prowadzi do nieporozumień.
- Wsparcie może polegać na:
- nauce słownictwa emocji i sytuacji („co to może oznaczać: zmrużone oczy, skulone ramiona, cisza w grupie”),
- stworzeniu planu działania: co zrobić, jeśli kolega wygląda na przygnębionego — np. „zadaję pytanie: Czy wszystko w porządku? Możemy usiąść razem?”
- uwzględnieniu różnych stylów komunikacji (nie każdy musi od razu mówić o uczuciach; można napisać, narysować, wysłać wiadomość).
5. Wsparcie – co może pomóc osobom z ASD w postrzeganiu emocji innych
- Treningi rozpoznawania emocji — np. z pomocą zdjęć wyrazów twarzy, filmów, rozmów moderowanych;
- Edukacja rówieśników i nauczycieli — żeby zrozumieli, że „inny sposób reagowania” nie znaczy „niezależny od uczuć”;
- Rozwijanie świadomości własnych emocji — im lepiej uczeń zna swoje uczucia, tym łatwiej mu wychwycić uczucia innych;
- Tworzenie jasnych, stabilnych sytuacji społecznych w szkole — mniejsza zmienność = mniejsze ryzyko przeciążenia sensorycznego i lepsze możliwości obserwacji;
- Wsparcie interoceptywne (świadomości ciała) — ponieważ badania wskazują, że osoby z ASD mogą mieć odmienną interocepcję, co wpływa na emocje. Frontiers+1
👇 Przeczytaj:
6. Refleksje – co warto zapamiętać?
- Postrzeganie emocji przez osoby z ASD nie jest wyłączone, ale często inne — wymaga uwagi, czasu, wsparcia.
- Ważne jest, by nie oczekiwać stereotypowego modelu reagowania („od razu przytuliłem”, „natychmiast powiedziałem, że jestem smutny”), ale raczej docenić inne formy: pisanie, gest, cisza zrozumienia.
- W edukacji i terapii warto kierować się nie tylko „nauczaniem emocji”, ale budowaniem kompleksowych warunków społecznych — przewidywalnych, akceptujących różnice, uwzględniających sensorykę i komunikację alternatywną.
- W relacjach rówieśniczych i szkolnych: zrozumienie, że uczeń z ASD może widzieć świat społeczny inaczej, ale to nie znaczy, że nie chce być w relacji, że nie „czuje” – tylko że potrzebuje warunków i zrozumienia.
📌 Powiązane
- Rola uwagi skierowanej na kontekst w przestrzeganiu norm społecznych: Analiza wrażliwości i nieumiejętności odczytywania emocji
- Znaczenie i techniki nauki empatii u osób z autyzmem: Jak rozwijać umiejętność zrozumienia i współczucia
- Moje Emocje – plan zajęć rewalidacyjnych dla ucznia z ASD
👇 Przeczytaj:
❓ Najczęściej zadawane pytania o postrzeganiu emocji przez osoby z ASD
1. Czy osoby z ASD potrafią rozpoznawać emocje innych ludzi?
Tak — ale mogą robić to inaczej. Dla wielu osób w spektrum emocje nie są „czytelne” automatycznie, lecz wymagają analizy, czasu i jasnych sygnałów. To nie brak empatii, lecz inny styl przetwarzania informacji społecznych.
2. Czy to prawda, że osoby z ASD nie mają empatii?
Nie. Badania pokazują, że osoby w spektrum mają empatię poznawczą i emocjonalną, ale może być ona wyrażana w mniej typowy sposób. Często problem leży w tzw. podwójnej empatii — czyli rozminięciu się stylów komunikacji, a nie w braku uczuć.
3. Dlaczego dziecko z ASD nie reaguje na smutek lub złość rówieśnika?
Może nie rozpoznać subtelnych sygnałów, być skupione na własnym przeciążeniu sensorycznym albo nie wiedzieć, jaka reakcja jest oczekiwana. To nie brak zainteresowania — to brak jasnych danych i trudność w odczytaniu kontekstu.
4. Czy osoby z ASD widzą emocje na twarzach innych?
Widzą — ale często inaczej rozkładają uwagę. Skupiają się np. na ustach zamiast na oczach, na detalach zamiast na całości ekspresji. Mogą także gorzej odczytywać emocje mieszane lub te o niskiej intensywności.
5. Czy można nauczyć dziecko w spektrum rozpoznawania emocji?
Tak. Skuteczne narzędzia to:
- zdjęcia mimiki,
- komiksy społeczne,
- nagrania wideo,
- historyjki społeczne,
- ćwiczenia interocepcji,
- modelowanie przez terapeutę lub nauczyciela.
Trening w połączeniu z redukcją przeciążenia sensorycznego przynosi najlepsze efekty.
6. Czy osoby z ASD rozumieją sarkazm, ironię i „niewypowiedziane intencje”?
Często nie — ponieważ te formy komunikacji silnie opierają się na tonie głosu, kontekście i tzw. międzywierszach. Jasne komunikaty są zazwyczaj bardziej zrozumiałe i dają mniej możliwości błędnej interpretacji.
7. Dlaczego nastolatek w spektrum reaguje „za mocno” albo „za słabo”?
Kontakt z emocjami innych może:
- wywoływać przeciążenie,
- być trudny do przewidzenia,
- nakładać się na lęk lub stres.
Reakcja może wydawać się nietypowa, ale wynika z innej ścieżki przetwarzania bodźców i emocji — nie z braku zainteresowania.
8. Jak nauczyciel może pomóc uczniowi z ASD w odczytywaniu emocji?
Poprzez:
- opisywanie uczuć i stanów w klasie,
- modelowanie reakcji („Widzę, że Ania jest przygnębiona, bo…”),
- pytania sprawdzające („Jak myślisz, co czuje kolega?”),
- wprowadzenie przewidywalnych zasad komunikacji,
- zapewnienie spokojnej przestrzeni obserwacji.
Najważniejsze: nic nie zakładać „z góry”.
9. Dlaczego osoby w spektrum często dobrze rozumieją emocje… innych osób w spektrum?
To część „problemu podwójnej empatii”. Dwie osoby z ASD często mają podobny styl komunikacji, dosłowność, tempo, poziom wrażliwości sensorycznej i w związku z tym — dużo większą łatwość rozumienia swoich stanów.
10. Czy dorosłe osoby z ASD mogą rozwijać umiejętności społeczne?
Tak, mózg jest plastyczny przez całe życie. Dorosłe osoby z ASD często uczą się strategii czytania emocji i kontekstu, a wsparcie (terapia, coaching, TUS, psychoedukacja) może znacząco poprawić ich komfort w relacjach.
Zakończenie
Pojęcie „rozumienia emocji innych” w kontekście ASD wymaga szerszego spojrzenia: nie tylko na „czy widzę, że ktoś jest smutny”, ale na to, jak to widzę, jak reaguję i jakie warunki mi to ułatwiają. Z perspektywy szkoły, terapii i codziennego życia kluczem jest budowanie przestrzeni, w której różnorodność stylów emocjonalnych i społecznych jest akceptowana — i wówczas osoby z ASD mają realną szansę na autentyczne relacje społeczne, empatię, bycie zrozumianym i zrozumieniem.
Jak Twoje dziecko postrzega emocje innych? Zapisz swoje obserwacje – to pierwszy krok do lepszego zrozumienia.
💎 Subskrybuj
👉 Zajrzyj do artykułów, scenariuszy rewalidacyjnych i terapeutycznych na autyzm.life i neuroróżnorodni
📘 Sprawdź też eBooki i Pakiety lekcyjne oraz Arkusze i scenariusze rewalidacyjne wspierające rozwój emocji i komunikacji i wiele innych, nowych narzędzi do pracy w górnych zakładkach strony oraz aktualnych wpisach publikowanych codziennie.
💎 Subskrypcja 5 zł / Premium 10 zł – ciekawe scenariusze i narzędzia pracy.
👇 Przeczytaj:
autyzm.life i neuroróżnorodni 