1. Wprowadzenie: dlaczego teoria umysłu wciąż rozgrzewa naukę i praktykę?
Teoria umysłu (Theory of Mind, ToM) pozostaje jednym z najbardziej wpływowych konstruktów w badaniach nad autyzmem. Klasyczna hipoteza głosiła, że trudności w przypisywaniu stanów mentalnych innym (przekonań, intencji, emocji) są centralną przyczyną problemów społeczno-komunikacyjnych w ASD.sciencedirect.com
Dziś wiemy, że:
- deficyty ToM nie wyjaśniają całej złożoności autyzmu,
- profil ToM u osób w spektrum jest wysoko zróżnicowany,
- część narzędzi pomiaru ToM (np. Reading the Mind in the Eyes Test, RMET) jest poważnie krytykowana pod względem trafności i rzetelności, zwłaszcza w odniesieniu do autyzmu.sciencedirect.com+2bps.org.uk+2
Równolegle rośnie znaczenie podejść neurodywersywnych, takich jak „double empathy problem” Damiana Miltona, które podkreślają wzajemność trudności komunikacyjnych między osobami autystycznymi i neurotypowymi – zamiast jednostronnego „braku teorii umysłu u autystów”.Taylor & Francis Online+1
Celem artykułu jest:
- podsumowanie aktualnych badań nad ToM w autyzmie,
- krytyczne omówienie klasycznej hipotezy deficytu,
- pokazanie, co z tego realnie wynika dla praktyki terapeutycznej i edukacyjnej.
2. Czym jest teoria umysłu? Krótka definicja w ujęciu współczesnym
Klasyczna definicja:
Teoria umysłu to zdolność do przypisywania sobie i innym stanów mentalnych (przekonań, pragnień, intencji, uczuć) oraz rozumienia, że są one ukryte, subiektywne i mogą być fałszywe.The Decision Lab
W rozwoju typowym:
- podstawy ToM pojawiają się między 3.–5. rokiem życia (rozumienie fałszywych przekonań),
- rozwój trwa dalej w dzieciństwie, adolescencji i dorosłości, obejmując coraz bardziej złożone formy rozumienia ironii, sarkazmu, metafory, złożonych motywacji.The Decision Lab
Ważne dziś rozróżnienie (po Schurz i in.):PLOS
- ToM poznawcza – rozumienie przekonań, intencji, wiedzy.
- ToM afektywna – rozumienie emocji, stanów uczuciowych, niuansów emocjonalnych.
To rozróżnienie ma praktyczne znaczenie: uczeń może mieć relatywnie dobrą ToM poznawczą, a wciąż „gubić się” w niuansach emocjonalnych – albo odwrotnie.
3. Klasyczna hipoteza: „mind-blindness” i „brak teorii umysłu” w autyzmie
Przełomowym punktem był artykuł Baron-Cohen, Leslie, Frith (1985), w którym zastosowano zadanie fałszywego przekonania (test Sally–Anne) do dzieci z autyzmem. Większość dzieci autystycznych w tym badaniu nie zdała testu, podczas gdy dzieci typowe i dzieci z zespołem Downa radziły sobie lepiej.Grokipedia+1
Na bazie tych wyników rozwinięto tezę, że:
- osoby z autyzmem mają globalny deficyt ToM,
- autyzm to w dużej mierze „ślepota umysłu” (mind-blindness).sciencedirect.com
Ten pogląd na długie lata zdominował:
- podręczniki psychologii rozwojowej,
- szkolenia dla terapeutów,
- narrację popularnonaukową.
👇 Przeczytaj:
4. Co mówią współczesne badania? Zróżnicowane profile ToM w ASD
4.1. Heterogeniczność profili ToM
Nowsze badania pokazują, że obraz jest znacznie bardziej złożony.
- Roselló i in. (2020) opisują różne profile ToM u dzieci z ASD, wskazując, że część dzieci osiąga wyniki zbliżone do typowych rówieśników, podczas gdy inne prezentują poważne trudności – przy tym profil ToM wiąże się z funkcjonowaniem pragmatycznym i adaptacyjnym.Frontiers
- Meta-analiza Gao i in. (2023) (110 badań, ponad 3200 dorosłych z ASD) pokazuje, że dorośli w spektrum osiągają przeciętnie gorsze wyniki niż grupa kontrolna w czterech kategoriach zadań ToM, ale efekt nie jest „wszechogarniający”: szczególnie duże różnice pojawiają się w zakresie złożonych zadań narracyjnych i scen społecznych, mniejsze – w prostszych zadaniach.SpringerLink
Wniosek:
Mówienie o jednolitym „braku teorii umysłu” u autystów jest dziś naukowo nie do obrony. Mamy raczej:
- zróżnicowane profile mocnych i słabszych stron,
- zależność od języka, inteligencji werbalnej, doświadczeń społecznych oraz wsparcia środowiska.Frontiers+1
4.2. Krytyka hipotezy „autystycznego braku ToM”
Gernsbacher (2019) w głośnym artykule pokazuje szereg niepowodzeń empirycznych hipotezy o globalnym braku ToM w autyzmie, wskazując na:
- błędy metodologiczne w klasycznych zadaniach (np. obciążenie językowe),
- niejednoznaczne rezultaty replikacji,
- ignorowanie faktu, że wiele osób w spektrum zdaje zadania ToM, zwłaszcza przy odpowiednich modyfikacjach.PMC
Z kolei Long, Catmur, Bird (2025) w aktualnym przeglądzie krytycznie oceniają obecną postać hipotezy ToM w autyzmie, pokazując, że:
- żaden z istniejących modeli nie tłumaczy w pełni obserwowanych danych,
- same narzędzia pomiaru ToM (false belief, RMET, historie społecznie złożone) mają istotne ograniczenia trafności.ResearchGate
5. „Double empathy problem” – przesunięcie paradygmatu od „deficytu” do wzajemności
Damian Milton (2012) zaproponował koncepcję „double empathy problem” – „podwójnego problemu empatii”:
- trudności w porozumiewaniu się między osobami autystycznymi i neurotypowymi są wzajemne,
- wynikają z różnych sposobów postrzegania świata, kodowania informacji i użycia języka,
- nie można ich sprowadzać wyłącznie do „deficytu w mózgu osoby autystycznej”.Taylor & Francis Online+2kar.kent.ac.uk+2
Badania nad neurotyp-matching (dopasowaniem neurotypów) pokazują, że:
- osoby autystyczne komunikują się skuteczniej i czują większy „rapport” w parach autystycznych, niż w interakcjach z osobami neurotypowymi,
- co sugeruje, że problem leży w braku wspólnego kodu, a nie globalnym braku empatii czy ToM.Wikipedia+1
Dla praktyki oznacza to odejście od narracji:
„musimy nauczyć autystę rozumieć nas”
w stronę:
„musimy zbudować wspólny język, w którym każda strona ma coś do zrobienia”.
6. Neurobiologiczne podstawy teorii umysłu w ASD
Badania neuroobrazowe pokazują, że ToM jest wspierana przez rozległą sieć mózgową, obejmującą m.in.:
- przyśrodkową korę przedczołową (mPFC),
- skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe (TPJ),
- tylną część zakrętu obręczy,
- górny zakręt skroniowy (STS).PLOS+1
6.1. Różnice u osób z ASD
Badania u dzieci i dorosłych z ASD wskazują na:
- zmienioną aktywację lub łączność funkcjonalną w węzłach sieci ToM podczas zadań mentalizacyjnych,
- inne wzorce integracji informacji społecznej (np. dotyczącej twarzy, spojrzenia, kontekstu).PMC+2Frontiers+2
Przykładowo:
- Duvall i in. (2023) opisują „mapę neurobiologiczną” ToM i umiejętności pragmatycznych u dzieci z autyzmem, wskazując na częściowe nakładanie się sieci ToM i sieci przetwarzania pragmatycznego, ale też istotne różnice w ich funkcjonowaniu.Taylor & Francis Online
Ważne: te różnice nie są „dowodem uszkodzenia”, lecz odmienną organizacją sieci społecznych – co dobrze współgra z podejściem neurodywersyjnym.
7. Jak mierzymy teorię umysłu – i dlaczego to problematyczne?
7.1. Klasyczne narzędzia
Najczęściej używane „szkolne” miary ToM:
- Zadania fałszywego przekonania (Sally–Anne, historie obrazkowe),Grokipedia+2sciencedirect.com+2
- Strange Stories Test (historie złożone, ironia, kłamstwo, perswazja),gavinpublishers.com
- Reading the Mind in the Eyes Test (RMET) – rozpoznawanie stanów mentalnych na podstawie okolic oczu,Embrace Autism+2d-nb.info+2
- różne kwestionariusze empatii i mentalizacji.
7.2. Ostre aktualne dyskusje wokół RMET i innych testów
Najnowsze prace Higgins i in. (2023/2024) wskazują na poważne problemy z trafnością konstruktową RMET, sposobem raportowania dowodów oraz interpretacją wyników jako „czystej ToM” – test mierzy raczej złożoną percepcję emocji + słownictwo + strategie testowe, a nie „czystą mentalizację”.sciencedirect.com+1
- Analizy BPS (2025) oraz tekst Higgins & Ross (2024, Spectrum) sugerują wręcz, że czas przestać traktować RMET jako złoty standard ToM w autyzmie, jeśli nie towarzyszy temu szerszy zestaw narzędzi i kontekst.bps.org.uk+1
W praktyce:
- nadmierne poleganie na pojedynczym teście może prowadzić do błędnych wniosków o „deficycie ToM”,
- ocena ToM powinna obejmować wiele zadań, w tym takie, które minimalizują obciążenie językowe i uwzględniają kontekst interakcyjny, a nie tylko sztuczne zadania laboratoryjne.ResearchGate+1
8. Teoria umysłu, język i pragmatyka – o czym warto pamiętać w diagnozie?
Badania pokazują ścisły związek między kompetencjami językowymi (zwłaszcza składnią dopełnieniową, tzw. complement syntax) a sukcesem w zadaniach fałszywego przekonania: dzieci, które uczą się struktur typu „X myśli, że…”, „X wie, że…”, łatwiej rozumieją, że inni mogą się mylić lub mieć inny stan wiedzy.Czasopisma Uniwersytetu Gdańskiego
W autyzmie:
- trudności pragmatyczne (użycie języka w kontekście, naprzemienność konwersacyjna),
- specyficzne wzorce przetwarzania języka
mogą obniżać wyniki w testach ToM, nawet gdy sama zdolność mentalizacji jest częściowo zachowana.
Dla praktyka oznacza to:
- przy interpretacji wyników ToM trzeba zawsze kontrolować poziom językowy (w tym rozumienie zdań złożonych),
- warto włączać trening mentalnych czasowników i konstrukcji językowych („myślę, że…”, „on sądzi, że…”, „ona nie wie, że…”) w program pracy terapeutycznej.
9. Interwencje oparte na teorii umysłu – co działa, a co jest „przereklamowane”?
9.1. Co wiemy z badań nad treningami ToM?
Przegląd Fletcher-Watson i in. (2014) pokazuje, że:
- treningi oparte na kognitywnej teorii umysłu mogą poprawiać wyniki w zadaniach ToM,
- ale transfer na codzienne funkcjonowanie społeczne bywa ograniczony, jeśli interwencje są zbyt sztuczne, oderwane od życia i skupione wyłącznie na „rozwiązywaniu testów”.PMC
Nowsze badanie Nejati i in. (2024) sugeruje, że remediacja podstawowych komponentów ToM (np. rozpoznawanie emocji, wnioskowanie o intencjach w realistycznych scenkach) może poprawiać zarówno funkcjonowanie społeczne, jak i część objawów stereotypii u dzieci z ASD.SAGE Journals
9.2. Wnioski praktyczne dla terapeutów
Najsilniej wspierane kierunki:
- Trening ToM osadzony w realnym kontekście
- praca na autentycznych sytuacjach z klasy, domu, podwórka,
- scenki odgrywane z rówieśnikami, mini-TUS, grupy socjoterapeutyczne.
- Integracja ToM z treningiem pragmatyki językowej
- ćwiczenia mentalnych czasowników i zdań złożonych,
- „opowiadanie historii z wnętrza bohatera” – co myśli, co czuje, czego się obawia.
- Narracyjne interwencje społeczne
- tworzenie i analizowanie opowiadań z wieloma postaciami,
- praca na komiksach, historyjkach obrazkowych, filmach – z pytaniami typu „Co X wie?”, „Czego nie wie?”, „Co by zrobił, gdyby…?”.
- Perspektywa neurodywersyjna
- nie „tresujemy” dziecka do bycia neurotypowym,
- uczymy dwukierunkowego tłumaczenia perspektyw: jak rozumieć innych oraz jak komunikować własną perspektywę w sposób dla nich czytelny.
👇 Przeczytaj:
10. Implikacje dla nauczycieli i szkół – jak wspierać ToM w codziennej dydaktyce?
Z perspektywy szkoły teoria umysłu nie jest abstrakcyjną teorią – przekłada się na:
- rozumienie poleceń wieloetapowych,
- pracę w grupie,
- rozwiązywanie konfliktów,
- interpretowanie lektur i tekstów kultury.
10.1. Konkrety dla nauczyciela
- Ujawniamy „ukryte zasady społeczne”
Nie zakładamy, że uczeń „domyśli się”, co inni czują i myślą. Komentujemy na głos: „Zauważ, Kasia marszczy brwi – to może znaczyć, że jest zdenerwowana / zaniepokojona”. - Włączamy język stanów mentalnych w lekcje przedmiotowe
- polski, historia, WOS: analiza bohaterów z użyciem pytań ToM („Co on wie?”, „Czego nie widzi?”, „Jakie błędne przekonanie wpływa na jego decyzje?”).
- przyroda, biologia: omawianie ludzkich zachowań z perspektywy emocji i intencji.
- Pracujemy na konfliktach jako materiale dydaktycznym
- krótkie „studia przypadków”: dwie osoby widzą tę samą sytuację inaczej,
- zadanie: „Opisz tę samą sytuację z perspektywy dwóch bohaterów”.
- Wspieramy uczniów w spektrum przez wizualną strukturę
- komiksy społeczne, sekwencje obrazkowe z dymkami „co myślę / co czuję”,
- jasne reguły, kto co wie i dlaczego.
- Budujemy klimat klasy zgodny z „double empathy problem”
- edukujemy rówieśników, że różne style myślenia i komunikacji są równoważne,
- mówimy wprost: „To, że ktoś inaczej odczytuje sytuację, nie znaczy, że ma deficyt – to znaczy, że ma inną perspektywę”.
📌 Powiązane
- Znaczenie i techniki nauki empatii u osób z autyzmem: Jak rozwijać umiejętność zrozumienia i współczucia
- Teoria umysłu – trening
- Twój mózg – zabawa terapeutyczna
- Teoria umysłu w spektrum autyzmu
11. Co to wszystko znaczy dla praktyków?
Kilka syntetycznych tez, które możesz wykorzystać na szkoleniach, w artykułach i w rozmowie z rodzicami:
- „Brak teorii umysłu” nie jest uniwersalną cechą autyzmu.
Dane empiryczne pokazują zróżnicowane profile ToM, zależne od języka, inteligencji, doświadczeń społecznych i środowiska.ResearchGate+3Frontiers+3SpringerLink+3 - Narzędzia ToM (w tym RMET) są użyteczne, ale ograniczone.
Wyniki trzeba interpretować w świetle poziomu językowego, kontekstu kulturowego i motywacji badanych.sciencedirect.com+2bps.org.uk+2 - Interwencje ToM mają sens, gdy są osadzone w realnym życiu.
Sama poprawa wyniku w teście niewiele znaczy, jeśli nie przekłada się na jakość relacji i dobrostan.PMC+1 - Podejście neurodywersyjne (double empathy problem) przesuwa odpowiedzialność na obie strony.
Nie „naprawiamy” jednostronnie dziecka z ASD, ale budujemy mosty między różnymi stylami poznawczymi i językowymi.Taylor & Francis Online+2Wikipedia+2 - Szkoła może być laboratorium teorii umysłu – albo jej polem minowym.
To od jakości wsparcia (IPET, rewalidacja, TUS, kultura klasy) zależy, czy ToM będzie się rozwijać, czy raczej dziecko rozwinie maskowanie i lęk społeczny.
12. Wybrane źródła do dalszej lektury (dla terapeutów, nauczycieli, studentów)
- Baron-Cohen S. (2000). Theory of mind and autism – klasyczna wersja hipotezy „mind-blindness”.sciencedirect.com
- Roselló B. i in. (2020). Theory of Mind Profiles in Children With Autism Spectrum Disorder – o heterogeniczności profili ToM w ASD.Frontiers
- Gao S. i in. (2023). Meta-analiza ToM u dorosłych z ASD – wyniki i kategorie zadań.SpringerLink
- Gernsbacher M.A. (2019). Empirical failures of the claim that autistic people lack a theory of mind – krytyczne spojrzenie na hipotezę deficytu.PMC
- Long E.L., Catmur C., Bird G. (2025). The Theory of Mind Hypothesis of Autism: A Critical Evaluation – najnowszy krytyczny przegląd.ResearchGate
- Duvall L. i in. (2023). The neurobiological map of theory of mind and pragmatic abilities in autism – o sieciach mózgowych ToM i pragmatyki.Taylor & Francis Online+1
- Higgins W.C. i in. (2023–2024). Prace o trafności RMET oraz krytyka użycia testu „Reading the Mind in the Eyes” w badaniach nad ToM.sciencedirect.com+1
- Fletcher-Watson S. i in. (2014). Interventions based on the Theory of Mind cognitive model for autism – przegląd skuteczności interwencji.PMC
- Nejati V. i in. (2024). Remediation of theory of mind in children with autism – nowsze badania nad treningiem ToM i jego efektami.SAGE Journals
- Milton D. (2012). On the Ontological Status of Autism: the Double Empathy Problem – tekst założycielski nowego paradygmatu.Taylor & Francis Online+1
💎 Subskrybuj
👉 Zajrzyj do artykułów, scenariuszy rewalidacyjnych i terapeutycznych na autyzm.life i neuroróżnorodni
📘 Sprawdź też eBooki i Pakiety lekcyjne oraz Arkusze i scenariusze rewalidacyjne wspierające rozwój emocji i komunikacji i wiele innych, nowych narzędzi do pracy w górnych zakładkach strony oraz aktualnych wpisach publikowanych codziennie.
💎 Subskrypcja 5 zł / Premium 10 zł – ciekawe scenariusze i narzędzia pracy.
👇 Przeczytaj:
autyzm.life i neuroróżnorodni 