Można wyróżnić kilka obszarów, w których uwidacznia się asertywność lub jej brak. Wiążą się one z problemem wyrażania siebie, objawiającym się bezsilnością, lękiem, złością, okazywanymi poprzez zachowania agresywne bądź nieasertywne (uległe, niejednoznaczne i niewyraźne).

Umiejętność ta polega na komunikowaniu drugiemu człowiekowi (zarówno w relacji z otoczeniem, jak i w kontaktach osobistych), jak chcesz być traktowany, a na jakie zachowania wobec siebie nie wyrażasz zgody. Regulowanie stosunków z drugim człowiekiem nie przekreśla różnorodności, ale ją akcentuje. Właśnie dlatego, że jesteśmy tak różni, musimy przedstawiać swoje prawa, komunikować je, dbać o ich czytelność, a także bronić ich w razie potrzeby. Prawa, o których mowa, dotyczą ciebie samego, twojego sposobu funkcjonowania, twoich potrzeb i preferencji. Do obrony praw dochodzi w różnych sytuacjach, np. w relacji z partnerką, w urzędzie, w miejscach świadczenia usług.

Herbert Fensterheim sformułował prawa, które dotyczą każdego człowieka i na których opiera się zachowanie asertywne. Stanowią one bazę wszelkich rozważań i działań związanych z asertywnością. Warto je umieścić w widocznym miejscu lub tam, dokąd często zaglądasz. Powinny zostać przez ciebie zapamiętane i być dostępne dla twojej świadomości.

Prawa człowieka według Fensterheima
► Masz prawo do robienia tego, co chcesz, dopóty, dopóki nie rani to kogoś innego.
► Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie – nawet jeśli rani to kogoś innego – dopóty, dopóki twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne.
► Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb dopóty, dopóki uznajesz, że druga osoba ma prawo odmówić.
► Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania tej sprawy z drugą osobą i wyjaśnienia jej wątpliwości.
► Masz prawo do korzystania ze swoich praw.

Poza ogólnymi prawami, identycznymi dla wszystkich ludzi, wymienionymi przez Fensterheima, każdy człowiek ma również prawa indywidualne. Formułuje je w toku doświadczeń, kiedy uczy się siebie samego, tego, co jest dla niego ważne, zgodne z jego hierarchią wartości, osadzone w kontekście jego życia. Najważniejszym prawem indywidualnym jest prawo do bycia sobą. Naturalnie większość naszych indywidualnych praw różni się od indywidualnych praw innych. Wymaga to jednak ustalania sposobu respektowania tego, jak chcemy być traktowani. Zwiększa również prawdopodobieństwo naruszania, świadomie lub nieświadomie, tychże praw, ponieważ czasami mogą one ze sobą nie współgrać. Pamiętaj, że jeśli nie zaakcentujesz swoich praw i granic, inni zrobią to za ciebie. Niedomknięte furtki (niewyrażone zdanie, niejasna odmowa itp.) są dla nieproszonych gości zaproszeniem do wejścia na twój teren.

Przykłady praw indywidualnych

Masz prawo do:
► bycia sobą;
► spędzania czasu tak, jak lubisz;
► wyboru znajomych i przyjaciół;
► kończenia lub kontynuowania znajomości;
► proponowania, jak spędzić piątkowy wieczór;
► wyłączenia telefonu, kiedy śpisz;
► przyprawiania sałatki w sposób, jaki lubisz;
► wstawania o 10.00 w wolny dzień;
► otrzymywania wyjaśnień decyzji dotyczących ciebie;
► noszenia skarpetek w kolorze, jaki ci odpowiada;
► przerwania rozmowy, jeśli ktoś cię obraża;
► tego, by nie wiedzieć wszystkiego;
► popełniania błędów;
► poproszenia o powtórzenie, jeśli czegoś nie zrozumiałeś;
► zmiany zdania;
► niepożyczania swoich rzeczy;
► poproszenia o zwrot tego, co ktoś od ciebie pożyczył;
► prywatności;
► oczekiwania i egzekwowania przeprosin, jeśli ktoś zrobił ci przykrość;
► niespełniania oczekiwań innych osób;
► innego zdania niż zdanie twoich rodziców.

To tylko przykładowy zbiór praw indywidualnych. Ważne, abyś przystępując do praktykowania asertywności, znał swoje prawa, wiedział, jak chcesz być traktowany, co jest dla ciebie istotne – dlatego przygotuj się przed wykonaniem poniższego ćwiczenia.

Ćwiczenie

Moje prawa
Wypisz nie mniej niż 10 praw indywidualnych, które dotyczą właśnie ciebie. Weź pod uwagę swoją hierarchię wartości, swoje potrzeby i preferencje. Przypomnij sobie sytuacje, w których czułeś, że twoje prawa są naruszane – być może w taki sposób łatwiej będzie ci je nazwać.

Odmawianie

Podstawową techniką służącą do obrony własnych praw jest odmawianie i używanie słowa „nie”. Najczęściej ludzie mają kłopot z odmawianiem, gdyż boją się utraty czyjejś sympatii albo czują się winni; uważają, że powinni spełniać oczekiwania innych, i tylko w takiej sytuacji czują się w porządku.

Odmawiania trzeba się nauczyć. Asertywna odmowa jest czytelna, bezpośrednia, uczciwa i stanowcza, a także wolna od usprawiedliwiania się oraz pretensji.

Przypomnijmy, z czego składa się asertywna odmowa.

Elementy asertywnej odmowy
► Słowo „nie”.
► Krótki opis, czego nie zrobisz (czego nie chcesz).
► Wyjaśnienie (niekoniecznie), dlaczego tak postanowiłeś – warto zawrzeć je w odmowie, aby rozmówca wiedział, jakimi zasadami się kierujesz, i rozumiał, co się dzieje.
► Podkreślenie (niekoniecznie) znaczenia relacji – jest to jakby „zmiękczenie”, ocieplenie odmowy. Warto wziąć to pod uwagę i zakomunikować, zwłaszcza jeśli zależy ci na kontakcie z rozmówcą. Możesz dodać coś osobistego, co nie zmienia twojego zdania, a jest wyrazem troski o waszą relację, np.: „Trudno mi tobie odmawiać”, „To nie jest przeciwko tobie”, „Chciałbym, abyś wiedział, że zależy
mi na relacji z tobą, choć tym razem ci odmawiam”, „To jedna z trudniejszych moich decyzji”, „Wiem, że liczyłeś na inną odpowiedź i być może jesteś rozczarowany”.

Przykłady
► Nie, nie pójdę z tobą do kina, mam inne plany.
► Trudno mi tobie odmawiać, jednak nie pożyczę ci pieniędzy, bo nie oddałeś mi poprzedniej kwoty.

źródło: D. Gromnicka, Asertywność w praktyce…, 2017