Dlaczego regulacja poprzedza język?
Wielu rodziców zadaje sobie pytanie: „Dlaczego moje dziecko nie mówi, skoro rozumie więcej, niż potrafi wyrazić?” Najnowsze badania z zakresu neuropsychologii, kognitywistyki i terapii logopedycznej pokazują, że u dzieci ze spektrum autyzmu (ASD) trudności z mową bardzo często mają swoje źródło w układzie sensorycznym*.
Mózg, który jest przeciążony bodźcami (światło, dźwięk, dotyk, ruch), pracuje w trybie przetrwania, a nie w trybie komunikacji. W takiej sytuacji język – jako złożona funkcja poznawcza – nie może się w pełni rozwinąć. Dlatego w terapii coraz częściej podkreśla się zasadę:
Najpierw regulacja sensoryczna, potem słowa.
Nadwrażliwość sensoryczna – co to oznacza dla dziecka?
1. Układ nerwowy w stanie „alarmu”
Nadwrażliwość sensoryczna polega na tym, że dziecko odbiera bodźce jako zbyt intensywne, zbyt głośne, zbyt szybkie lub zbyt bolesne. Oznacza to, że:
- dźwięk szurania krzesłem może być odbierany jak hałas wiercenia,
- dotyk ubrania może „piec” lub „kłuć”,
- szybkie ruchy innych osób mogą wywoływać niepokój lub panikę.
W takim stanie część zasobów poznawczych przeznaczonych na rozwój mowy jest „zajęta” obsługą stresu sensorycznego.
2. Przeciążenie → wycofanie → mniejsze próby komunikacji
Badania (m.in. Ben-Sasson i in. 2023, Schaaf 2024) pokazują, że dzieci z nasilonymi trudnościami sensorycznymi:
- rzadziej inicjują komunikację,
- unikają kontaktu wzrokowego,
- mają trudność z nawiązywaniem intencjonalnych interakcji,
- szybciej się frustrują, co zmniejsza chęć „ćwiczenia” mowy.
👇 Przeczytaj:
Przetwarzanie sensoryczne a mowa: co mówią badania?
🔍 1. Regulacja sensoryczna zwiększa gotowość do komunikacji
Model Arousal–Communication Link wskazuje, że stabilny poziom pobudzenia układu nerwowego jest kluczowy dla aktywacji systemów odpowiedzialnych za:
- uwagę wspólną,
- naśladowanie,
- planowanie ruchowe,
- kontrolę oddechu i artykulacji.
Bez tych fundamentów język nie rozwinie się efektywnie.
🔍 2. Terapia SI wpływa na obszary odpowiedzialne za rozwój mowy
Badania z 2024 roku wykazały, że dobrze zaplanowana terapia integracji sensorycznej (SI):
- poprawia modulację sensoryczną,
- zwiększa zdolność do utrzymania uwagi,
- zmniejsza lęk i zachowania unikowe,
- wspiera funkcje wykonawcze kluczowe dla mowy (m.in. kontrolę motoryki orofacjalnej).
🔍 3. Ruch + rytm + regulacja = wzmocnienie systemu językowego
W logopedii coraz częściej stosuje się interwencje oparte na:
- stymulacji przedsionkowej (kołysanie, zmiany położenia),
- rytmie i naprzemienności (klaskanie, tupanie, echo ruchowe),
- ćwiczeniach oddechowych w ruchu.
Badania nad sensorimotor speech priming sugerują, że ruch organizuje mózg do nauki dźwięków i słów.
Co najpierw: regulacja czy słowa?
► Odpowiedź terapeutyczna: zawsze regulacja
Jeśli dziecko:
- zasłania uszy,
- unika dotyku,
- jest w ciągłym napięciu,
- boi się dźwięków,
- szybko się wycofuje lub „zamarza”,
to mowa nie może być priorytetem. Najpierw trzeba:
- obniżyć poziom pobudzenia,
- zbudować poczucie bezpieczeństwa w ciele,
- zorganizować układ sensoryczny,
- wzmocnić kontakt i uwagę wspólną,
- wprowadzić komunikację alternatywną/protetyczną (AAC), jeśli jest potrzebna.
Dopiero potem praca nad językiem ma sens i przynosi trwałe rezultaty.
Przykłady interwencji: od regulacji do mowy
1. Mikrorutyny sensoryczne obniżające napięcie
- kołysanie w przód–tył 30–60 sekund,
- „ciężkie prace”: pchanie, ciągnięcie, przenoszenie,
- dociski proprioceptywne,
- „kanapka z poduch” (kompresja ciała),
- powolne ruchy głowy + głęboki oddech.
Cel: przełączenie układu nerwowego z trybu walki/ucieczki na tryb uczenia się.
2. Ćwiczenia regulacyjno-komunikacyjne
- Echo ruchowe: dorosły wykonuje prosty ruch → dziecko powtarza → dorosły dodaje słowo.
- Nazywanie doznań: „głośno”, „miękko”, „lekko”, „zimno” – słowa osadzone w ciele.
- Rytmiczne sylaby w ruchu: tupanie + „pa-pa-pa”, klaskanie + „ma-ma-ma”.
3. Integracja komunikacji z SI
- na huśtawce: krótkie dźwięki („i-i”, „o-o”),
- na piłce terapeutycznej: sekwencje sylabowe,
- w zabawach proprioceptywnych: ćwiczenia oddychania i wydłużania wydechu (ważne w artykulacji).
4. Wspieranie gotowości językowej w codziennych sytuacjach
- rutyny: mycie rąk, ubieranie, przygotowanie posiłku,
- przewidywalne sekwencje: „najpierw – potem”,
- komunikacja wizualna w celu obniżenia stresu poznawczego.
Kiedy pracować nad słowami?
Dopiero kiedy dziecko:
✔ potrafi przyjąć dotyk lub bodziec bez natychmiastowej reakcji obronnej,
✔ potrafi utrzymać krótką uwagę na twarzy dorosłego,
✔ toleruje krótką zabawę naprzemienną,
✔ przejawia naturalną ciekawość dźwięków i ruchu ust,
✔ jest spokojniejsze, stabilniejsze, bardziej przewidywalne,
— wtedy można bezpiecznie wprowadzać celowe ćwiczenia logopedyczne.
Rola rodziców: co robić w domu?
- Obserwować sygnały przeciążenia
(Rumienienie, usztywnienie ciała, wycofanie, płacz, zasłanianie uszu). - Wprowadzać mikrorutyny regulacyjne 3–5 razy dziennie
(np. rano, przed obiadem, przed snem). - Ustalać krótkie, rytmiczne ćwiczenia językowe w ruchu
Śpiewanie sylab, rymowanki, zabawy „na echo”. - Korzystać z AAC, jeśli mowa jest niedostępna – to przyspiesza, a nie opóźnia rozwój języka.
- Współpracować z terapeutą SI i logopedą – najlepiej w podejściu transdyscyplinarnym.
Najczęstsze pytania rodziców (FAQ)
🔹 Czy nadwrażliwość sensoryczna może blokować rozwój mowy?
Tak. Jeśli układ nerwowy jest przeciążony, mowa „schodzi na dalszy plan”, ponieważ ciało zajmuje się regulacją.
🔹 Czy terapia SI pomaga dzieciom zacząć mówić?
Pośrednio – tak. SI nie „uczy mowy”, ale przygotowuje mózg do uczenia się mowy, regulując pobudzenie i zwiększając uwagę.
🔹 Czy warto wprowadzać AAC, jeśli liczę na rozwój mowy?
Tak. AAC wzmacnia komunikację, obniża frustrację i wspiera rozwój językowy, co potwierdzają liczne badania.
🔹 Jak długo trwa poprawa w zakresie regulacji?
To zależy od profilu sensorycznego dziecka. Często pierwsze zmiany obserwuje się po 4–6 tygodniach regularnych mikrorutyn.
👇 Przeczytaj:
📥 Mikrorutyny regulacyjne
📄 Zestaw 10 mikrorutyn regulacyjnych
(do codziennej pracy z dzieckiem z nadwrażliwością sensoryczną – 3–5 minut każda)
1. Oddychanie „dmuchamy świeczkę”
Cel: obniżenie pobudzenia, wydłużenie wydechu
Jak wykonać:
- Pokaż dziecku wyimaginowaną świeczkę.
- Powiedz: „Zdmuchnij ją powoli…”
- Dziecko robi wdech nosem i długi, powolny wydech ustami.
Czas: 6–8 powtórzeń
2. „Ciężkie ręce, ciężkie nogi” (propriocepcja)
Cel: stabilizacja ciała, wyciszenie napięcia
Jak wykonać:
- Delikatnie dociskaj dłonie i ramiona dziecka, potem nogi.
- Mów: „Twoje ręce są ciężkie… nogi są ciężkie…”
Czas: 1 minuta
3. Mikromasaż dłoni
Cel: organizacja dotyku, redukcja nadwrażliwości
Jak wykonać:
- Powolnymi ruchami masuj dłonie dziecka (palec po palcu).
- Można użyć miękkiej szczoteczki lub piłeczki sensorycznej.
Czas: 1–2 minuty
4. Kołysanie w przód–tył (przedsionek)
Cel: wyrównanie poziomu pobudzenia, regulacja emocji
Jak wykonać:
- Dziecko siedzi w Twoich ramionach lub na piłce terapeutycznej.
- Powoli kołysz dziecko w rytmie 1–2–1–2.
Czas: 1 minuta
5. „Mały bohater” – dociski stawów
Cel: poczucie bezpieczeństwa w ciele, koncentracja
Jak wykonać:
- Poproś dziecko o „napinanie mięśni jak superbohater”.
- Delikatnie dociskaj stawy (łokcie, kolana, barki).
Czas: 30–40 sekund
6. „Pchanie ściany” (heavy work)
Cel: rozładowanie napięcia, aktywizacja głębokich receptorów
Jak wykonać:
- Dziecko stoi przy ścianie i mocno ją pcha.
- Zachęć: „Pchamy jak wielki miś!”
Czas: 20–30 sekund, 3 serie
7. „Głęboki uścisk misia”
Cel: regulacja układu nerwowego, ukojenie
Jak wykonać:
- Poproś dziecko, aby mocno przytuliło dużego pluszaka lub poduszkę.
- Zrób wspólny „głęboki uścisk”.
Czas: 10–15 sekund, 3 razy
8. „Spacer słonia” (chodzenie z obciążeniem)
Cel: uspokojenie, skupienie uwagi
Jak wykonać:
- Dziecko niesie coś lekko ciężkiego (książki, woreczki 0,5–1 kg).
- Powoli przechodzi przez pokój „jak spokojny słoń”.
Czas: 1 minuta
9. „Zwijanie naleśnika”
Cel: wyciszenie całego ciała (full body deep pressure)
Jak wykonać:
- Owiń dziecko kocem jak naleśnikiem.
- Dodaj delikatny, równomierny docisk dłonią.
Czas: 1–2 minuty
10. „Skan ciała dla dzieci” – mini mindfulness
Cel: poprawa świadomości ciała, spowolnienie oddechu
Jak wykonać:
- Powiedz: „Sprawdzamy, co robią Twoje stopy… kolana… brzuszek… buzia…”
- Dziecko wskazuje lub mówi/gestykuluje.
Czas: 1 minuta
⭐ Wskazówki terapeutyczne
- Wybierz 2–3 mikrorutyny i stosuj je przed nauką mowy, podczas zabawy lub w momentach przeciążenia.
- Rutyny można łączyć w krótkie sekwencje (np. oddech → dociski → ruch ciężki).
- Stosowane codziennie wzmacniają regulację i poprawiają gotowość językową.
👇 Przeczytaj:
📄 10 mikrorutyn wspierających gotowość do mowy (A4)
(aktywacja oddechu, uwagi, ust–języka i intencji komunikacyjnej, krótkie, skuteczne, neurobiologicznie uzasadnione interwencje, które możesz wprowadzić przed ćwiczeniami logopedycznymi, w zabawie, w codziennych sytuacjach. )
1. „Silniczek ust” – aktywacja aparatu artykulacyjnego
Cel: rozgrzanie mięśni ust, policzków, języka
Jak wykonać:
- Dziecko „uruchamia silnik”: brrrrr ustami, cmokanie, kląskanie.
- Dorosły dodaje rytm (wolno–szybko).
Czas: 30–40 sekund
2. Oddychanie „dmuchamy piórko / watkę”
Cel: kontrola wydechu – kluczowa dla artykulacji
Jak wykonać:
- Połóż lekkie piórko lub watkę na dłoni dziecka.
- Zadanie: „dmuchnij tak, by piórko poruszyło się powoli”.
Czas: 6–8 powtórzeń
3. „Patrzę na twoje usta” – mikrotrening uwagi wspólnej
Cel: rozwój obserwacji ruchów ust → niezbędny w naśladowaniu dźwięków
Jak wykonać:
- Dorosły wykonuje powolne ruchy ust: „o”, „u”, „i”.
- Dziecko tylko patrzy, bez wymuszania powtarzania.
Czas: 20–30 sekund
4. „Echo dźwięków” – naśladowanie prejęzykowe
Cel: łączenie słuchu, wzroku i motoryki ust
Jak wykonać:
- Dorosły wydaje prosty dźwięk: „mmm”, „aaa”, „wo-wo”.
- Dziecko powtarza, jeśli jest gotowe (bez presji).
Czas: 30–40 sekund
5. „Rytm + dźwięk” – integracja przedsionkowo-językowa
Cel: synchronizacja ruchu i mowy (badania pokazują, że rytm wspiera rozwój języka)
Jak wykonać:
- Klaskacie lub tupiecie w prostym rytmie.
- Na koniec każdego rytmu dorosły dodaje sylabę: „pa”, „ma”, „da”.
Czas: 1 minuta
6. „Ugryź – poluzuj” (propriocepcja oralna)
Cel: poprawa czucia w obrębie ust, co ułatwia artykulację
Jak wykonać:
- Dziecko delikatnie gryzie silikonowy gryzak/logopedyczny „patyczek”.
- Potem rozluźnia.
Czas: 15–20 sekund
7. „Naśladujemy twarze” – trening mimiki i koordynacji orofacjalnej
Cel: wzmocnienie mięśni twarzy i intencji komunikacyjnej
Jak wykonać:
- Dorosły robi minę: zdziwienie, radość, „balonik z policzków”.
- Dziecko naśladuje.
Czas: 30 sekund
8. „Językowy slalom” – mikrokoordynacja języka
Cel: przygotowanie języka do późniejszych głosek
Jak wykonać:
- Język: w prawo → w lewo → za górne zęby → za dolne zęby.
- Wszystko powoli i w zabawie („język szuka skarbów”).
Czas: 20–30 sekund
9. „Mówimy ruchem” – aktywacja intencji komunikacyjnej
Cel: powiązanie gestu i dźwięku
Jak wykonać:
- Dorosły podnosi ręce – mówi „oooo!”.
- Kuca – mówi „uuu!”.
- Biegnie w miejscu – mówi „pa-pa-pa!”.
Czas: 1 minuta
10. „Słowo w zabawie” – jeden wyraz, jedna czynność
Cel: wprowadzenie mowy w naturalny kontekst
Jak wykonać:
- Zabawka porusza się z jednym słowem:
- skok – „hop!”,
- samochód – „brum!”,
- piłka – „bum!”.
- Dziecko kojarzy dźwięk z działaniem → fundament dla języka.
Czas: 1 minuta
⭐ Wskazówki terapeutyczne
- Mikrorutyny warto łączyć w sekwencje:
oddech → usta/język → rytm → dźwięk → słowo. - Wykonuj je zabawowo, bez oceniania i bez presji.
- Najlepiej sprawdzają się po wcześniejszej regulacji sensorycznej (z poprzedniego zestawu).
- Wystarczy 5–7 minut dziennie, by wzmocnić gotowość mózgu do nauki mówienia.
👇 Przeczytaj:
📌 Powiązane
- Kognitywistyka rozwoju: jak mózg dziecka uczy się komunikacji?
- Nadwrażliwość sensoryczna u dziecka z autyzmem – jak sobie z nią radzić?
- Rodzicielstwo z ciała, nie tylko z głowy – jak rozumieć emocje dziecka z ASD przez pryzmat ciała
Podsumowanie: język rośnie na fundamencie regulacji
Jeśli dziecko jest w stanie przeciążenia, najpierw trzeba zadbać o jego układ nerwowy, a dopiero później oczekiwać słów. Mowa to funkcja wysokopoziomowa, która rozwija się dopiero wtedy, gdy ciało czuje się bezpieczne, stabilne i ugruntowane.
Regulacja → uwaga → interakcja → naśladowanie → słowa.
To naturalna kolejność, potwierdzona przez naukę i praktykę terapeutyczną.
Co mówią aktualne badania o przetwarzaniu sensorycznym i rozwoju mowy?
Coraz więcej prac pokazuje, że przetwarzanie sensoryczne nie jest „dodatkiem”, ale jednym z fundamentów rozwoju mowy. W przeglądach poświęconych integracji sensorycznej podkreśla się, że adekwatne opracowywanie bodźców zmysłowych (dotyk, propriocepcja, przedsionek, słuch, wzrok) jest „absolutnie kluczowe” dla rozwoju funkcji motorycznych, poznawczych i mowy u dzieci. Zaburzenia integracji sensorycznej często współwystępują z opóźnieniami językowymi, trudnościami szkolnymi i problemami behawioralnymi. rozprawyspoleczne.edu.pl+1
Badania nad dziećmi z zaburzeniami językowymi oraz innymi trudnościami rozwojowymi pokazują, że profil sensoryczny jest istotnie powiązany z poziomem rozwoju mowy. W pracy obejmującej dzieci z Developmental Language Disorder (DLD) wykazano, że dzieci z większymi trudnościami w przetwarzaniu sensorycznym mają słabsze wyniki w testach językowych – dotyczyło to m.in. reakcji na bodźce dotykowe i słuchowe oraz zdolności modulacji bodźców. PMC+1
Podobny obraz widać u dzieci ze spektrum autyzmu. W badaniach nad uczniami z ASD stwierdzono, że lepsze przetwarzanie sensoryczne koreluje z lepszymi umiejętnościami komunikacyjnymi i funkcjonowaniem szkolnym. Dzieci, które miały bardziej uporządkowany profil sensoryczny (mniej nadwrażliwości i mniej poszukiwania bodźców), uzyskiwały wyższe wyniki w skalach komunikacji i kompetencji społecznych. SpringerLink+1
Z drugiej strony, duże metaanalizy pokazują, że różnice w przetwarzaniu sensorycznym są jednym z czynników ryzyka nasilonego lęku, problemów emocjonalnych i zachowań trudnych u osób autystycznych. Nadwrażliwość (sensory over-responsivity) wiąże się z większym poziomem wycofania, napięcia i reakcji walki/ucieczki – a to są dokładnie te stany, w których mózg ma mniej zasobów na komunikację i uczenie się mowy. ScienceDirect+2SpringerLink+2
W ostatnich latach pojawiły się też badania interwencyjne, które pokazują, że praca nad regulacją sensoryczną może pośrednio wspierać język. Metaanaliza z 2025 r. dotycząca sensory-integration-based intervention (SIBI) u dzieci z autyzmem wykazała, że interwencje oparte na integracji sensorycznej poprawiają nie tylko funkcjonowanie sensoryczne, ale również komunikację, zdolności społeczne i zachowania (mierzone m.in. podskalą komunikacji w ATEC). Frontiers Zbliżone wnioski przynosi systematyczny przegląd terapii opartych na modelu Ayres Sensory Integration – autorzy podkreślają, że strukturalne programy SI prowadzą do poprawy samodzielności, zachowania i komunikacji u dzieci z ASD. PMC+1
Dodatkowe prace sugerują, że terapia integracji sensorycznej może bezpośrednio wpływać na rozwój języka. W badaniu z 2023 r. nad dziećmi z ASD wykazano, że cykl terapii SI prowadził do istotnej poprawy zarówno w zakresie przetwarzania sensorycznego, jak i wskaźników rozwoju mowy (np. liczby używanych słów, rozumienia poleceń). ejentas.journals.ekb.eg+1
Ten kierunek jest spójny z badaniami neurokognitywnymi nad niemowlętami: wykazują one, że percepcja mowy ma głębokie podłoże sensomotoryczne – już we wczesnym okresie życia mózg tworzy powiązania między tym, co dziecko słyszy, a własnymi mikro-ruchami aparatu artykulacyjnego. Jeśli integracja tych bodźców jest zakłócona, uczenie się dźwięków i słów staje się trudniejsze. ScienceDirect Uzupełniają to badania nad interwencjami opartymi na rytmie, ruchu i ćwiczeniach równowagi: programy ruchowo-rytmiczne, które poprawiają integrację odruchów i organizację motoryczną, wiążą się z poprawą zachowania i potencjalnymi korzyściami dla rozwoju języka u dzieci z trudnościami neurorozwojowymi. PMC+1
Podsumowując: literatura z ostatnich lat coraz wyraźniej wspiera praktyczną zasadę „najpierw regulacja, potem język”. Nadwrażliwość sensoryczna i trudności w integracji bodźców mogą nie tyle „blokować” samą mowę, ile tworzyć takie warunki fizjologiczne (przeciążenie, lęk, rozproszenie uwagi), w których mózg dziecka ma ograniczone zasoby na rozwój komunikacji. Interwencje ukierunkowane na regulację sensoryczną, stabilizację pobudzenia i lepszą organizację ciała tworzą bardziej sprzyjające środowisko dla terapii logopedycznej i nauki mówienia.
Literatura (wybór, do podania pod artykułem)
- Barmak E. i in. (2024). Investigation of the Relationship Between Sensory Processing Skills and Language Development in Children With Developmental Language Disorders. PMC+1
- Khaledi H. i in. (2022). The relationship between communication skills, sensory difficulties, and anxiety in children with autism spectrum disorder. SpringerLink
- Camino-Alarcón J. i in. (2024). A Systematic Review of Treatment for Children with Autism Using a Sensory Integration Framework. PMC
- Xue Y. (2025). Effectiveness of sensory integration-based intervention in children with autism: a meta-analysis. Frontiers
- Fouad N. (2023). Efficacy of sensory integration therapy on language development in children with autism spectrum disorder. ejentas.journals.ekb.eg
- Schiano N. i in. (2024). Ayres Sensory Integration® Intervention for Autistic Children – an evidence-based overview. PMC
- Choi D. i in. (2023). Sensorimotor foundations of speech perception in infancy. ScienceDirect
- LaGasse B. (2024). Rhythm and music for promoting sensorimotor organization and functional outcomes in autistic individuals. PMC
Jeśli chcesz, mogę Ci teraz skrócić tę sekcję do wersji „mini”, np. 2–3 akapity z 2–3 źródłami, takiej typowo pod rodzica, a tę dłuższą zostawić jako „ramkę ekspercką”.
💎 Subskrybuj
👉 Zajrzyj do artykułów, scenariuszy rewalidacyjnych i terapeutycznych na autyzm.life i neuroróżnorodni
📘 Sprawdź też eBooki i Pakiety lekcyjne oraz Arkusze i scenariusze rewalidacyjne wspierające rozwój emocji i komunikacji i wiele innych, nowych narzędzi do pracy w górnych zakładkach strony oraz aktualnych wpisach publikowanych codziennie.
💎 Subskrypcja 5 zł / Premium 10 zł – ciekawe scenariusze i narzędzia pracy.
👇 Przeczytaj:
autyzm.life i neuroróżnorodni 