Michał
Michał ma osiem lat. Diagnoza: spektrum autyzmu. Codziennie rano rodzice z trudem namawiają go do wyjścia z domu. W drzwiach szkoły chłopiec zamiera, z trudem oddycha, czasem wybucha krzykiem, a czasem tylko zaciska dłonie w pięści i milczy, z oczami wbitymi w podłogę. Nauczyciele mówią: „on nie chce współpracować”, „buntuje się”, „to typowe dla autyzmu”. Ale rodzice czują, że to coś więcej.
Kilka miesięcy wcześniej Michał był świadkiem gwałtownej awantury dorosłych w swoim domu. Krzyki, trzaskanie drzwiami, groźby. Nie potrafił tego nazwać, ale jego ciało zapamiętało każdy szczegół tamtej nocy. Od tamtej pory zwykłe dźwięki — podniesiony głos na lekcji, skrzypnięcie krzesła, nagła zmiana planu — wywołują w nim panikę.
W gabinecie psychologa pada słowo „trauma”. Ale jak to? Przecież Michał „tylko” się złości, „tylko” nie słucha. Czy to naprawdę nieposłuszeństwo? A może jego ciało i umysł nie radzą sobie z niewypowiedzianym lękiem?
Takich dzieci jak Michał jest więcej. W spektrum autyzmu granice między lękiem, stresem a „złym zachowaniem” bywają zatarte. Dziecko nie zawsze potrafi powiedzieć: „boję się”, „czuję się zagrożony”. Zamiast tego widzimy agresję, wycofanie albo rozpaczliwe trzymanie się znanych schematów.
Jak działa mózg dziecka w spektrum pod wpływem traumy? Dlaczego reakcje obronne u takich dzieci bywają tak silne? Jak możemy je rozpoznać i pomóc? Odpowiedzi przynosi neurobiologia stresu i najnowsze badania nad PTSD u dzieci z ASD.
Mózg
„Mózg dziecka, które przeżyło traumę, nieustannie skanuje otoczenie w poszukiwaniu zagrożeń, zamiast skupić się na nauce i zabawie” – pisał Bessel van der Kolk, światowej sławy badacz traumy, w książce „Strach ucieleśniony”. W przypadku dzieci w spektrum autyzmu (ASD) to poszukiwanie zagrożeń bywa jeszcze bardziej nasilone, a skutki działania stresu mogą prowadzić do głębokich zaburzeń emocjonalnych, behawioralnych i rozwojowych.
Jak trauma wpływa na mózg dziecka z ASD? Czym różni się reakcja neurobiologiczna dzieci autystycznych od reakcji neurotypowych? Dlaczego nawet codzienne sytuacje mogą dla dziecka w spektrum być doświadczeniem urazowym? Zapraszamy do lektury naukowego przewodnika, który pomoże zrozumieć neurobiologię stresu u dzieci z autyzmem.
Trauma a autyzm – dlaczego to połączenie jest tak trudne i ważne?
Badania wskazują, że dzieci z autyzmem są bardziej narażone na doświadczenie traumy niż ich neurotypowi rówieśnicy. Może to wynikać z kilku czynników:
- zwiększonej wrażliwości sensorycznej,
- trudności w rozumieniu i przewidywaniu zachowań innych ludzi,
- problemów z komunikowaniem swoich potrzeb,
- częstszej izolacji społecznej i bycia ofiarą przemocy lub bullyingu.
Jak podkreśla dr Robert Scaer, neurolog zajmujący się zjawiskiem traumy:
„Trauma nie polega na samym zdarzeniu, ale na tym, jak układ nerwowy je przetwarza” (The Body Bears the Burden, 2014).
Dla dziecka w spektrum nawet pozornie niewielkie zdarzenia (np. nagła zmiana planu, hałaśliwe środowisko) mogą zostać zarejestrowane przez mózg jako zagrażające, wywołując reakcję walki, ucieczki lub zamrożenia.
Neurobiologia stresu – co dzieje się w mózgu dziecka z ASD pod wpływem traumy?
Długotrwały stres i traumatyczne doświadczenia wpływają na rozwój struktur mózgowych odpowiedzialnych za regulację emocji, koncentrację oraz poczucie bezpieczeństwa. U dzieci z ASD obserwuje się szczególnie silną aktywację osi HPA (podwzgórze–przysadka–nadnercza), odpowiedzialnej za reakcję na stres. Prowadzi to do nadmiernej produkcji kortyzolu – hormonu stresu.
🧠 Kluczowe obszary mózgu dotknięte stresem i traumą:
- Ciało migdałowate (amygdala) – odpowiedzialne za wykrywanie zagrożeń. U dzieci z ASD ciało migdałowate bywa nadreaktywne, co powoduje silniejsze reakcje lękowe nawet na neutralne bodźce.
- Hipokamp – kluczowy dla pamięci i uczenia się. Przewlekły stres może osłabiać jego funkcjonowanie, prowadząc do problemów z pamięcią, koncentracją i uczeniem się nowych umiejętności.
- Kora przedczołowa (PFC) – odpowiada za kontrolę impulsów, planowanie i regulację emocji. U dzieci doświadczających traumy często obserwuje się osłabione działanie tej części mózgu, co utrudnia im samoregulację.
Neurobiolog dr Bruce Perry zauważa:
„Jeśli dziecko nie czuje się bezpiecznie, nie nauczy się nowych rzeczy, bo jego mózg jest zajęty przetrwaniem, a nie eksplorowaniem świata” (The Boy Who Was Raised as a Dog, 2006).
Czym objawia się trauma u dziecka z autyzmem?
Dzieci w spektrum autyzmu nie zawsze manifestują przeżycia traumatyczne w taki sam sposób jak dzieci neurotypowe. Zamiast opowiadać o zdarzeniu czy wyrażać strach słowami, mogą prezentować zachowania takie jak:
- wybuchy złości i agresji,
- wycofanie i zamknięcie w sobie,
- nasilone stereotypie i rytualne zachowania,
- regres w rozwoju (np. cofnięcie się w umiejętnościach komunikacyjnych),
- problemy ze snem i moczenie nocne,
- zwiększone trudności sensoryczne.
Co ważne, wiele z tych objawów może być błędnie interpretowanych jako „typowe dla autyzmu”, co utrudnia dostrzeżenie rzeczywistego źródła problemu – traumy.
Dlaczego dzieci z ASD mogą być bardziej podatne na traumę?
Dzieci w spektrum autyzmu często funkcjonują w środowiskach, które nie są dostosowane do ich potrzeb sensorycznych i komunikacyjnych. Doświadczają frustracji, nieporozumień, przemocy symbolicznej lub bezpośredniej. Jak podkreśla dr Stephen Porges, twórca teorii poliwagalnej:
„Układ nerwowy dziecka stale monitoruje otoczenie w poszukiwaniu bezpieczeństwa. Jeśli nie ma sygnałów bezpieczeństwa, aktywuje się tryb obronny – walka, ucieczka lub zamrożenie”.
Brak dostosowania środowiska edukacyjnego, trudności w relacjach z rówieśnikami oraz nieadekwatna reakcja dorosłych mogą działać retraumatyzująco i pogłębiać objawy lęku.
Jak wspierać dziecko z ASD, które doświadczyło traumy?
1. Tworzenie bezpiecznego środowiska
Dziecko potrzebuje przewidywalności, jasnych zasad i zapowiadania zmian. Wsparcie sensoryczne (np. ciche przestrzenie, słuchawki wygłuszające) może znacząco obniżyć poziom stresu.
2. Rozwijanie samoregulacji
Techniki oddechowe, ćwiczenia uważności (mindfulness), wizualizacje „bezpiecznego miejsca” pomagają w uspokojeniu układu nerwowego.
3. Wsparcie terapeutyczne
Szczególnie rekomendowane są:
- Terapia traumy (np. EMDR, terapia oparta na uważności),
- Terapia poznawczo-behawioralna dostosowana do potrzeb dzieci z ASD,
- Terapia oparta na teorii poliwagalnej (Polyvagal-informed therapy).
4. Szkolenie nauczycieli i rodziców
Edukowanie dorosłych w zakresie rozpoznawania objawów traumy i wspierania dziecka bez stosowania przemocy symbolicznej (np. krzyku, kar, zawstydzania).
Podsumowanie
Trauma i autyzm to złożone zjawiska, które mogą się wzajemnie wzmacniać i komplikować diagnozę oraz wsparcie. Zrozumienie neurobiologii stresu pozwala patrzeć na dziecko nie przez pryzmat „złego zachowania”, ale przez pryzmat jego wewnętrznego świata i doświadczeń. Jak podkreśla Bessel van der Kolk:
„Najważniejsze w leczeniu traumy jest odbudowanie poczucia bezpieczeństwa”.
Dzieci z ASD potrzebują szczególnej troski, cierpliwości i dostosowanego wsparcia, by mogły rozwijać się nie tylko poznawczo, ale przede wszystkim emocjonalnie i społecznie.
Najczęściej zadawane pytania
Czy każde dziecko z autyzmem jest bardziej narażone na PTSD?
Nie każde, ale dzieci z ASD mają wyższe ryzyko przeżycia doświadczeń postrzeganych przez ich układ nerwowy jako traumatyczne, nawet jeśli dla innych są one neutralne.
Jakie terapie najlepiej wspierają dzieci z ASD po traumie?
Wskazane są terapie uwzględniające specyfikę autyzmu: EMDR, terapia poznawczo-behawioralna z adaptacjami dla ASD, mindfulness, terapia poliwagalna. Kluczowe jest dostosowanie komunikacji i tempa pracy do możliwości dziecka.
Jak nauczyciel może wspierać dziecko z ASD i doświadczeniem traumy?
Zapewnienie przewidywalności, unikanie gwałtownych zmian, stosowanie wizualnego planowania, cierpliwość w budowaniu relacji oraz wrażliwość na sygnały napięcia i lęku.
autyzm.life i neuroróżnorodni 