Czy zdarzyło Ci się poczuć winę, złość lub bezradność po rozmowie, która – na pozór – była zwykłą wymianą zdań? Czy zauważasz, że pewne sytuacje w relacjach powtarzają się jak w pętli? Jeśli tak – możliwe, że wszedłeś w psychologiczną grę.
Eric Berne, psychiatra i twórca analizy transakcyjnej, w swojej przełomowej książce „W co grają ludzie” nie tylko opisał te zjawiska, ale też dał nam klucz do ich zrozumienia i zatrzymania. Dziś jego teoria pomaga nie tylko dorosłym, ale również nauczycielom, rodzicom i terapeutom pracującym z dziećmi neuroatypowymi, które – choć często nieświadome – również mogą odgrywać (lub być wciągane w) takie gry.
🎭 Co to są gry psychologiczne?
Według Berne’a:
„Gra to seria ukrytych transakcji, prowadzących do wyraźnie określonego emocjonalnego zakończenia.”
To powtarzalne, nieświadome schematy zachowań, w których komunikaty mają drugie dno. Z pozoru wszystko jest „normalne”, ale w tle dzieją się rzeczy, które nie zostały wypowiedziane wprost – a które prowadzą do napięcia, frustracji lub zranienia.
Gry różnią się od szczerej rozmowy tym, że mają ukryty cel. Ktoś chce uzyskać uwagę, uniknąć odpowiedzialności, poczuć wyższość – ale nie mówi tego otwarcie. Emocje są maskowane przez pozorne racjonalne zachowania.
🧠 Trzy stany Ja – fundament analizy transakcyjnej
Berne wyróżnił trzy podstawowe „stany ego”, z których komunikujemy się ze światem:
- Rodzic – kopiowane wzorce i zachowania z dzieciństwa (może być surowy, opiekuńczy, krytyczny),
- Dorosły – logiczne, racjonalne, „tu i teraz”,
- Dziecko – emocjonalne reakcje, intuicje, lęki i potrzeby.
Gry powstają wtedy, gdy komunikacja nie jest „czysta” – np. mówimy z pozycji Dziecka, ale udajemy, że jesteśmy Dorosłym, lub reagujemy z poziomu Rodzica-Krytyka, gdy ktoś oczekuje empatii.
🔄 Przykłady gier psychologicznych, które niszczą relacje
1. „Zobacz, co zrobiłeś”
W tej grze jedna osoba – zwykle z pozycji „ofiary” – prowokuje sytuację, która kończy się konfliktem, po czym dramatycznie oskarża drugą stronę. To sposób na zrzucenie odpowiedzialności i wzbudzenie winy.
Dzieci z ASD mogą mimowolnie wchodzić w taką grę, np. wybuchając gniewem po niezrozumieniu polecenia – a dorosły reaguje krytyką zamiast empatią. W efekcie powstaje błędne koło.
2. „Gdyby nie ty…”
Schemat polegający na przerzucaniu odpowiedzialności za własne życie, emocje i decyzje na innych. To może być uczeń mówiący: „Gdyby nie nauczyciel, wszystko by mi się udało”, albo rodzic: „Gdybyś był spokojniejszy, nie musiałabym krzyczeć”.
3. „Masz mnie na sumieniu”
Typowa gra ofiary. Osoba chce zyskać uwagę, miłość lub litość poprzez nadmierne dramatyzowanie. To gra szczególnie trudna w pracy z dziećmi o zwiększonej wrażliwości emocjonalnej – wymaga delikatnego odróżnienia realnej potrzeby od próby manipulacji.
🛑 Jak rozpoznać, że „gramy”?
Często nie zdajemy sobie sprawy z tego, że tkwimy w grze. Oto sygnały ostrzegawcze:
- Zawsze kończysz rozmowę z poczuciem winy, złości lub frustracji.
- Masz wrażenie, że wciąż powtarzają się te same kłótnie, mimo prób zmiany.
- Czujesz, że coś „nie pasuje” – słowa nie zgadzają się z tonem głosu czy mimiką.
- Dziecko/uczeń reaguje emocjonalnie, mimo że sytuacja wydaje się neutralna.
🌱 Jak zatrzymać grę?
Berne podkreśla, że wyjście z gry zaczyna się od świadomości. Oto praktyczne kroki:
✅ 1. Nazwij schemat
Zamiast reagować emocjonalnie, powiedz: „Widzę, że znów rozmawiamy w taki sam sposób. Może warto to zmienić?”
✅ 2. Zmień swój stan ego na „Dorosły”
Nie graj roli wybawiciela, ofiary ani oskarżyciela. Odpowiadaj spokojnie, rzeczowo, bez moralizowania.
✅ 3. Naucz dzieci i uczniów nazywania emocji
Dla osób w spektrum autyzmu kluczowe jest nauczenie się, jak wyrażać frustrację, lęk, potrzebę – bez wchodzenia w schemat gry. Tu sprawdzają się ćwiczenia z komunikatów typu: „Czuję…, bo…”.
🎓 Dlaczego to ważne w pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu?
Dzieci z ASD często mają trudność z intuicyjnym odczytywaniem emocji innych osób i społecznych niuansów. W efekcie:
- mogą nieświadomie wchodzić w gry psychologiczne jako forma radzenia sobie z niezrozumiałą sytuacją,
- mogą odczuwać ogromne napięcie emocjonalne, gdy inni grają z nimi w grę, której nie potrafią „rozszyfrować”.
Zrozumienie modelu Berne’a pomaga nauczycielom i terapeutom:
- rozpoznać, co się naprawdę dzieje pod powierzchnią zachowania,
- reagować z poziomu empatii i Dorosłego,
- uczyć dzieci jasnej, przejrzystej komunikacji i stawiania granic.
🧩 Podsumowanie: Świadome relacje bez gier
Eric Berne dał nam niezwykle prosty, ale rewolucyjny model zrozumienia relacji międzyludzkich. Gry psychologiczne nie muszą być naszą codziennością – możemy je rozpoznawać, zatrzymywać i wybierać autentyczność.
„Człowiek przestaje grać, gdy zyskuje odwagę bycia sobą.”
– Eric Berne
❓FAQ – najczęściej zadawane pytania
Czy dzieci z autyzmem grają w gry psychologiczne?
Nie w sposób świadomy. Ale mogą odtwarzać nieświadome schematy emocjonalne, szczególnie jeśli mają trudność z komunikacją i regulacją emocji. Dlatego ważne jest uczenie jasnych komunikatów i rozpoznawania emocji.
Czy nauczyciel może nieświadomie grać z uczniem?
Tak. Gdy reagujemy z poziomu Rodzica-Krytyka lub Wybawiciela, zamiast z poziomu Dorosłego, wciągamy ucznia w grę. Świadome podejście i refleksja pozwala wyjść z tego schematu.
Jak nauczyć dziecko przerwać grę?
Poprzez modelowanie komunikacji „Dorosły–Dorosły”, ćwiczenia z komunikatami JA, rozmowy o emocjach i konsekwentne nazywanie zachowań bez oceniania.
Poniżej znajduje się przykładowy zestaw ćwiczeń pt. „Zatrzymaj grę” inspirowany teorią Erica Berne’a i jego książką „W co grają ludzie”, dostosowany do pracy z dziećmi, młodzieżą i osobami ze spektrum autyzmu, ADHD lub z trudnościami w relacjach społecznych. Zestaw możesz wykorzystać w szkole, terapii, zajęciach rewalidacyjnych lub socjoterapii.
🎯 Zestaw ćwiczeń: „Zatrzymaj grę”
Jak rozpoznać i przerwać szkodliwe schematy w relacjach?
Dla kogo:
- dzieci i młodzież 10–18 lat (możliwość adaptacji dla młodszych uczniów),
- uczniowie ze spektrum autyzmu, ADHD, trudnościami komunikacyjnymi lub emocjonalnymi.
Cele:
- rozwijanie świadomości emocjonalnej i komunikacyjnej,
- rozpoznawanie gier psychologicznych i ról społecznych,
- nauka wychodzenia z niezdrowych schematów (ofiar, prześladowców, wybawicieli),
- wzmacnianie komunikacji z poziomu „Ja-Dorosły”.
Ćwiczenie 1: 🎭 „Jakie to role?”
Opis: Uczniowie analizują krótkie scenki i rozpoznają ukryte role (ofiara, oskarżyciel, wybawiciel) z trójkąta dramatycznego Karpmana.
Materiały: Scenki dialogowe na kartkach.
Przykład scenki:
Uczeń A mówi: „Zawsze muszę wszystko robić sam, nikogo nie obchodzę.”
Uczeń B: „Nie przesadzaj, to twoja wina, że nie prosisz o pomoc.”
Pytania:
– Jakie role przyjęły postacie?
– Czy to gra?
– Jak można przerwać ten schemat?
Ćwiczenie 2: 🧠 „Z której pozycji mówię?”
Opis: Uczestnicy przyporządkowują wypowiedzi do jednego z trzech stanów ego: Ja-Rodzic, Ja-Dorosły, Ja-Dziecko.
Materiały: Kartki z wypowiedziami, np.:
- „Ile razy mam ci to powtarzać?!”
- „Chcę to zrobić sam, ale potrzebuję czasu.”
- „To nie fair! Zawsze jestem winny!”
Dyskusja: Co się dzieje, gdy dwie osoby rozmawiają z różnych pozycji? Jak to zmienia relację?
Ćwiczenie 3: 🛑 „Zatrzymaj grę” – scenki i reakcje
Opis: Uczniowie w parach odgrywają typowe „gry” psychologiczne, a druga osoba ma za zadanie przerwać schemat, reagując z poziomu Dorosłego.
Przykłady gier:
- „Zobacz, co zrobiłeś!”
- „Gdyby nie ty…”
- „Masz mnie na sumieniu!”
Przykład reakcji:
Zamiast: „No to twoja wina!”
➡ Powiedz: „Widzę, że coś cię zdenerwowało. Porozmawiajmy o tym spokojnie.”
Ćwiczenie 4: 🧩 „Moje powtarzające się schematy”
Opis: Uczniowie pracują indywidualnie nad kartą refleksji.
Pytania do uzupełnienia:
- W jakich sytuacjach czuję się bezradny/zły/oskarżany?
- Czy zawsze reaguję w ten sam sposób?
- Jak mogę zareagować inaczej – z pozycji Dorosłego?
Ćwiczenie 5: ✋ „Karty STOP”
Opis: Każdy uczestnik dostaje symboliczne „karty STOP” – czerwone kartoniki, które może podnieść, gdy czuje, że ktoś wchodzi z nim w grę psychologiczną.
Cel: Utrwalenie świadomości, że każdy ma prawo zatrzymać niezdrowy schemat.
Wariant: Uczniowie projektują własną Kartę STOP – z symbolem, kolorem i hasłem (np. „Zatrzymaj grę, wybierz rozmowę”).
Ćwiczenie 6: 💬 „Dialog Dorosły – Dorosły”
Opis: Uczniowie dostają zadanie: napisz lub odegraj krótki dialog, w którym dwie osoby rozmawiają wyłącznie z poziomu Ja-Dorosły.
Tematy:
- prośba o pomoc,
- nieporozumienie w grupie,
- krytyczna uwaga i reakcja.
Cel: Pokazanie, że komunikacja Dorosły–Dorosły może być spokojna, empatyczna i skuteczna.
🧘 Ćwiczenie dodatkowe: „STOP – ODDECH – WYBÓR”
Proste ćwiczenie regulujące emocje w sytuacji napięcia:
- STOP – zatrzymaj się, zanim zareagujesz.
- ODDECH – weź 3 głębokie wdechy.
- WYBÓR – zapytaj siebie: Jak mogę odpowiedzieć jako Dorosły, a nie z poziomu emocji?
autyzm.life i neuroróżnorodni 