Skomplikowana układanka
Staś, ośmioletni chłopiec z diagnozą ADHD i spektrum autyzmu, właśnie wszedł do klasy. Minęły zaledwie dwie minuty, a jego ławka już tonęła w zeszytach, ołówkach, notatkach, gumkach i… figurkach dinozaurów, które przypadkiem zabrał do plecaka. Gdy nauczycielka poprosiła uczniów o zapisanie daty i rozpoczęcie ćwiczenia, Staś wpatrywał się w pustą kartkę. Po kilku minutach zakrył głowę rękami i szepnął: „Nie wiem, co mam robić…”.
Dla innych dzieci to tylko zwykły początek dnia. Dla Stasia – to skomplikowana układanka z tysiącem ruchomych elementów. Trudność nie polega na tym, że nie chce. On po prostu nie potrafi jeszcze zorganizować swoich myśli, zaplanować kolejnych kroków i utrzymać koncentracji, gdy w jego głowie grają naraz trzy stacje radiowe.
„Dzieci z trudnościami funkcji wykonawczych nie są leniwe. One każdego dnia toczą niewidzialną walkę o to, by zacząć, dokończyć i nie zgubić się po drodze.”
– Jennifer Kemp
Ten artykuł jest właśnie o tym: jak pomóc takim dzieciom jak Staś – poprzez zrozumienie, strukturę i konkretne strategie. Bo kiedy wspieramy funkcje wykonawcze, nie tylko ułatwiamy naukę. Dajemy dziecku narzędzia do życia.
„To nie jest lenistwo. To nie jest brak motywacji. To układ nerwowy, który potrzebuje innego podejścia, aby zorganizować działania, utrzymać uwagę i radzić sobie z emocjami.”
– Jennifer Kemp, The Neurodivergence Skills Workbook for Autism and ADHD
🔍 Czym są funkcje wykonawcze?
Funkcje wykonawcze to zestaw umiejętności poznawczych, które pozwalają na samoregulację, planowanie, organizację działań, pamięć roboczą, kontrolę impulsów i elastyczność myślenia. To one umożliwiają dzieciom zorganizowanie plecaka, rozpoczęcie zadania, dokończenie go oraz radzenie sobie z rozczarowaniem, gdy coś idzie nie po ich myśli.
U dzieci z ADHD i ASD (zaburzenia ze spektrum autyzmu) funkcje wykonawcze często działają inaczej – ich rozwój może być opóźniony lub nieliniowy, a środowisko szkolne i domowe rzadko jest do tego dostosowane.
„To, co neurotypowe dzieci robią automatycznie – np. planowanie i pamiętanie o zadaniach – dzieci neuroatypowe muszą dopiero wyćwiczyć. I to często z ogromnym wysiłkiem.”
– Monique Mitchelson
📉 Trudności z funkcjami wykonawczymi – jak je rozpoznać?
Dzieci z ADHD i ASD mogą:
- mieć problem z rozpoczęciem zadania („Nie wiem, od czego zacząć…”),
- zapominać o zadaniach domowych lub potrzebnych przedmiotach,
- przerywać wykonywane czynności i nie wracać do nich,
- być impulsywne – działać bez zastanowienia,
- mieć trudność z zarządzaniem czasem (np. nie czują, że czas „mija”),
- reagować silnie emocjonalnie, zwłaszcza przy niepowodzeniach.
Warto pamiętać, że to nie wynika ze złej woli, ale z biologicznych różnic w funkcjonowaniu mózgu.
🧠 ADHD, ASD a funkcje wykonawcze – różnice i podobieństwa
Zarówno dzieci z ADHD, jak i te w spektrum autyzmu, mogą mieć zaburzenia funkcji wykonawczych, ale ich obraz często się różni:
- Dzieci z ADHD często wykazują duże trudności z hamowaniem impulsów, podtrzymywaniem uwagi i pamięcią roboczą.
- Dzieci z ASD zmagają się szczególnie z elastycznością poznawczą, zmianą rutyny, przewidywaniem skutków działań i przechodzeniem z jednej aktywności do drugiej.
„Funkcje wykonawcze to jak wewnętrzny dyrygent orkiestry – jeśli go brakuje, każda sekcja gra inaczej, w innym tempie. Potrzebujemy pomóc dzieciom znaleźć własnego dyrygenta – nawet jeśli będzie to zewnętrzna pomoc w postaci strategii, struktur i przewidywalności.”
– Jennifer Kemp
✔️ Strategie wspierania funkcji wykonawczych u dzieci
1. Wizualne planowanie i harmonogramy
Twórz z dzieckiem codzienne plany w formie graficznej – z piktogramami, kolorami, symbolami. Stała struktura pomaga dziecku poczuć kontrolę i przewidywalność.
2. Podział zadań na małe kroki
Zamiast: „Zrób zadanie domowe z matematyki”, powiedz:
– „Weź zeszyt”,
– „Otwórz na stronie 25”,
– „Zrób dwa pierwsze zadania”.
To pomaga pokonać lęk przed rozpoczęciem i zmniejsza chaos poznawczy.
3. Timer i wizualizacje czasu
Używaj minutników wizualnych, klepsydr, zegarków z kolorową skalą – dzieci z ADHD i ASD często „nie czują” upływu czasu, co utrudnia planowanie.
4. Wsparcie emocjonalne i coaching wykonawczy
Pomagaj dziecku rozpoznawać, kiedy się rozprasza, jak może się zregulować, co mu pomaga wrócić do zadania. Trening metapoznawczy („Co teraz robisz?”, „Jaki jest następny krok?”) rozwija samoświadomość.
5. Stosuj rutyny i elastyczne ramy
Dzieci potrzebują przewidywalności, ale nie sztywności. Ramowy plan dnia z możliwością modyfikacji wspiera elastyczność poznawczą.
6. Nagrody i systemy wzmocnień
Nie jako kara lub motywacja zewnętrzna, ale jako forma świętowania wysiłku. Uznaj trud, nie tylko efekt.
– „Widzę, że bardzo się postarałeś, żeby usiąść i zacząć pracę – to duży krok!”
🤝 Współpraca z rodzicami i nauczycielami
Dzieci z trudnościami funkcji wykonawczych potrzebują spójnego wsparcia – w domu i w szkole. Dobrze działa:
- wymiana informacji o tym, co pomaga dziecku w skupieniu,
- ujednolicenie sposobu organizowania materiałów,
- wprowadzenie wspólnych strategii (np. ta sama tabela zadań domowych w klasie i w domu).
„Potrzebujemy być zewnętrznym systemem zarządzania dla dzieci, zanim one nauczą się być nim dla siebie.”
– Monique Mitchelson
Poniżej przedstawiamy przykładową czytelną, praktyczną checklistę z codziennymi strategiami wspierającymi funkcje wykonawcze – osobno dla dziecka i nauczyciela.
✅ Checklista codziennych strategii wspierających funkcje wykonawcze
👦 DLA DZIECKA (ADHD / ASD)
Rano w domu lub w szkole:
- ☐ Sprawdź swój plan dnia lub grafik (najlepiej z obrazkami).
- ☐ Ułóż rzeczy w plecaku według listy (np. zeszyt, piórnik, butelka z wodą).
- ☐ Ustal, co zrobisz jako pierwsze po przyjściu do szkoły.
Podczas lekcji:
- ☐ Zaczynam zadanie od małego kroku.
- ☐ Przypominam sobie: „Nie muszę wszystkiego zrobić od razu”.
- ☐ Używam minutnika lub zegarka, aby wiedzieć, ile mam czasu.
- ☐ Jeśli czegoś nie rozumiem – pytam lub proszę o pomoc.
- ☐ Robię przerwy, kiedy jestem zmęczony (np. 2 minuty oddychania lub ruchu).
Po lekcjach / w domu:
- ☐ Sprawdzam, czy zabrałem wszystko z klasy (np. plan powrotny z obrazkiem).
- ☐ W domu odhaczam zrobione zadania na liście lub w aplikacji.
- ☐ Wybieram jedną małą rzecz do zrobienia – i zaczynam od niej.
- ☐ Cieszę się z wykonanej pracy – nawet jeśli to tylko jedna część zadania.
👩🏫 DLA NAUCZYCIELA / OPIEKUNA
Przed lekcjami:
- ☐ Ustal z dzieckiem jasny plan dnia w formie wizualnej.
- ☐ Przypomnij o zasadach: małe kroki, czas na przerwy, pytanie o pomoc.
- ☐ Przygotuj kącik z timerem, obrazkami i materiałami pomocniczymi.
Podczas lekcji:
- ☐ Dziel zadania na etapy i zapisuj je na tablicy.
- ☐ Używaj wizualnych i werbalnych przypomnień.
- ☐ Umożliwiaj krótkie przerwy sensoryczne lub ruchowe.
- ☐ Wspieraj dziecko, nie oceniając. Chwal za wysiłek, nie tylko efekt.
- ☐ Zachęcaj do głośnego myślenia: „Co jest teraz pierwsze?”, „Co możesz zrobić dalej?”
Po lekcjach:
- ☐ Przypomnij dziecku o zabraniu rzeczy.
- ☐ Pomóż zapisać zadania w plannerze lub na liście obrazkowej.
- ☐ Zapytaj: „Co dzisiaj było łatwe? Co trudne?” – wspieraj refleksję.
🎯 Wskazówka: Wydrukuj checklistę i powieś w klasie, przy biurku ucznia lub trzymaj ją w zeszycie komunikacyjnym. Możesz do niej dodać indywidualne punkty dostosowane do konkretnego dziecka.
📌 Podsumowanie
Funkcje wykonawcze to klucz do samodzielności, nauki, relacji i poczucia sprawczości. Dzieci z ADHD i autyzmem mogą potrzebować więcej czasu i narzędzi, by je rozwijać – ale z odpowiednim wsparciem naprawdę mogą się tego nauczyć.
Wspierając planowanie, organizację, elastyczność i regulację emocji, dajemy im coś więcej niż umiejętności – dajemy poczucie kompetencji i sprawczości we własnym życiu.
❓ FAQ – najczęściej zadawane pytania
Czy dzieci z autyzmem i ADHD mogą samodzielnie rozwinąć funkcje wykonawcze?
Tak, choć potrzebują do tego odpowiedniego wsparcia, czasu, powtarzalności i cierpliwości dorosłych.
Czy funkcje wykonawcze można ćwiczyć jak mięśnie?
Tak! Poprzez konkretne strategie, rutyny, coaching, techniki poznawcze – wspieramy ich stopniowy rozwój.
Co jeśli dziecko zawsze zapomina rzeczy mimo przypomnień?
Warto stosować konkretne systemy: listy kontrolne, obrazki, kolorowe kody, alarmy. To nie brak chęci, lecz trudność w pamięci roboczej.
autyzm.life i neuroróżnorodni 