Wstęp: znaczenie wczesnej edukacji i wsparcia
Rozwój poznawczy u dzieci w wieku przedszkolnym (ok. 3-6 lat) stanowi kluczowy fundament dla późniejszych osiągnięć szkolnych, społecznych i emocjonalnych. W tym okresie mózg dziecka wykazuje wysoką plastyczność, a procesy takie jak uwaga, pamięć robocza, funkcje wykonawcze, percepcja i język intensywnie się rozwijają. Jeżeli jednak wystąpią zaburzenia tych procesów — mówimy o zaburzeniach procesów poznawczych — może to utrudniać adaptację dziecka, naukę, komunikację i integrację społeczną.
W kontekście edukacji przedszkolnej i wsparcia dzieci z wyzwaniami rozwojowymi (np. w spektrum autyzmu) ważne jest zrozumienie, czym są te zaburzenia, jak je rozpoznać i jakie kroki podjąć.
Czym są procesy poznawcze i jakie są ich główne komponenty
Procesy poznawcze to te mechanizmy umysłowe, które pozwalają na odbieranie, przetwarzanie, przechowywanie i wykorzystywanie informacji. W wieku przedszkolnym wyróżniamy m.in.:
- uwagę (koncentrację, selekcję bodźców)
- pamięć roboczą i długotrwałą
- funkcje wykonawcze (takie jak planowanie, hamowanie impulsów, elastyczność poznawcza)
- język (rozumienie i użycie słów, składnia, pragmatyka)
- percepcję (wizualna, słuchowa) oraz przetwarzanie sensoryczne
- zdolności metapoznawcze (np. świadomość własnego myślenia, ocena błędów)
Każdy z tych komponentów może być rozwinięty w różnym tempie u dziecka. W przypadku, gdy któryś z nich rozwija się znacząco wolniej lub jest zakłócony — możemy mówić o zaburzeniach w obrębie procesów poznawczych.
👉 Przeczytaj:
Zaburzenia procesów poznawczych – definicja i charakterystyka
Zaburzenia procesów poznawczych (ZPP) u dzieci przedszkolnych to sytuacje, gdy któryś z kluczowych procesów poznawczych odbiega od typowego rozwoju — co objawia się trudnościami w uczeniu się, komunikacji, relacjach społecznych lub adaptacji w środowisku przedszkolnym. Mogą występować samodzielnie lub w towarzystwie innych zaburzeń rozwojowych (np. Autyzm, Zespół Aspergera, ADHD, zaburzenia mowy).
Przykładowe przejawy:
- dziecko szybko się rozprasza, ma trudności z utrzymaniem uwagi;
- pamięć robocza jest ograniczona — dziecko nie pamięta poleceń lub instrukcji;
- trudność z hamowaniem impulsów – reaguje natychmiastowo, bez refleksji;
- język sprawia trudność – rozumienie poleceń, składanie wypowiedzi jest zaburzone;
- percepcja słuchowa lub wzrokowa działa mniej efektywnie — co wpływa na naukę i komunikację.
Przykładowo, badanie z 2023 r. wykazało, że dzieci w wieku przedszkolnym z zaburzeniami przetwarzania słuchowego (central auditory processing) prezentowały istotnie niższe wyniki w testach funkcji poznawczych niż ich rówieśnicy. pubs.asha.org
Przyczyny i czynniki ryzyka
Zaburzenia procesów poznawczych mogą mieć bardzo złożone przyczyny. Oto najważniejsze czynniki:
- genetyczne lub neurobiologiczne nieprawidłowości (np. różnice w strukturze mózgu, przetwarzaniu sensorycznym)
- wcześniactwo lub komplikacje w okresie prenatalnym / noworodkowym
- opóźniony rozwój mowy lub zaburzenia komunikacji (które są silnie powiązane z funkcjami poznawczymi) European Publisher+1
- środowisko edukacyjne i stymulacja poznawcza — brak odpowiednich bodźców, ubogie środowisko domowe
- współwystępowanie innych zaburzeń rozwojowych (jak autyzm, ADHD)
- czynniki psychologiczne lub somatyczne: np. zaburzenia snu, które korelują z trudnościami poznawczymi u przedszkolaków. arXiv
👉 Zajrzyj:
Objawy i wczesne sygnały ostrzegawcze
Ważne jest, by nauczyciele przedszkola, terapeuci i rodzice wiedzieli, na co zwracać uwagę. Oto lista typowych objawów, które mogą sugerować zaburzenia procesów poznawczych:
- dziecko często zapomina, co miało zrobić, ma trudności z przypominaniem sobie prostych poleceń
- instrukcje muszą być wielokrotnie powtarzane albo dziecko „gubi” kolejne kroki
- dziecko wydaje się mniej skoncentrowane, bardzo łatwo rozprasza się, ma problemy z dłuższym uczestnictwem w aktywności
- trudność z organizacją zabawy lub pracy – nie potrafi zaplanować, uporządkować działań, potrzebuje stałego wsparcia
- język: dziecko ma trudności z tworzeniem zdań, słownictwo jest ograniczone, nie rozumie złożonych instrukcji
- percepcja słuchowa/ wizualna: może źle rozróżniać dźwięki, mieć trudności z identyfikacją liter/kształtów lub z pracą wymagającą koordynacji wzrokowo-ruchowej
- dziecko ma trudności z adaptacją społeczno-emocjonalną – może być nadmiernie niepewne, mieć problemy z impulsywnością lub hamowaniem własnych reakcji
Jeżeli zauważysz kilka takich objawów utrzymujących się w czasie (np. przez kilka miesięcy), warto podjąć konsultację ze specjalistą (psychologiem, neuropsychologiem, logopedą).
Diagnostyka i ocena
Dokładna diagnoza wymaga współpracy specjalistów: psychologa rozwojowego, neuropsychologa, logopedy i czasem pedagoga-terapeuty. Proces może obejmować:
- wywiad z rodzicami i nauczycielami: zbieranie informacji o rozwoju dziecka, jego historia, zachowania, środowisko domowe
- testy i skale rozwojowe dotyczące uwagi, pamięci, funkcji wykonawczych, języka, percepcji
- obserwację dziecka w warunkach przedszkolnych lub terapeutycznych
- czasem badania dodatkowe – np. audiologiczne, neurologiczne, jeśli jest podejrzenie współistniejących trudności sensorycznych lub neurologicznych
Przykładowe badanie z 2024 r. analizowało profil poznawczy dzieci przedszkolnych zagrożonych dysleksją lub ADHD — wykazało, że funkcje wykonawcze (executive functions) są kluczowym mediującym czynnikiem trudności poznawczych. MDPI+1
Interwencje i wsparcie – co można zrobić w przedszkolu?
Wczesna interwencja może znacząco poprawić funkcjonowanie dziecka i jego gotowość do nauki szkolnej. Oto kluczowe strategie:
- Stymulacja poznawcza – zabawy ukierunkowane na rozwijanie uwagi, pamięci, logicznego myślenia i funkcji wykonawczych. Badanie z 2025 r. pokazało, że dzieci w wieku 5-6 lat, które uczestniczyły w zajęciach z myślenia krytycznego, poprawiły swoje zdolności rozumowania i refleksji. ResearchGate
- Wsparcie językowe i komunikacyjne – logopedia, bogaty język w środowisku, angażowanie dzieci w dialogi, pytania otwarte, budowanie słownictwa.
- Zajęcia sensoryczno-percepcyjne – ćwiczenia słuchowe, wizualno-przestrzenne, koordynacyjne (np. gry z dźwiękami, rytmem, kształtami) – co może wspierać procesy percepcyjne i przetwarzanie informacji.
- Funkcje wykonawcze i samoregulacja – gry i aktywności pomagające dziecku planować, organizować, hamować impuls, przenosić uwagę. Można stosować zadania „z przerwą” (dziecko robi coś, potem pauza, potem kontynuacja).
- Środowisko przedszkolne dostosowane – jasne instrukcje, powtarzanie, wizualne wsparcie (np. obrazki, schematy), mniejsze grupy, angażowanie w zabawę aktywną, różnorodne bodźce.
- Współpraca z rodzicami – przekazywanie informacji o tym, co wspiera rozwój w domu: regularny rytm dnia, odpowiednia ilość snu, stymulacja językowa, ograniczenie ekranów, wspólna zabawa.
Badania wykazują, że jakość snu ma związek z rozwojem poznawczym i zachowaniem u dzieci w wieku przedszkolnym. arXiv
👉 Zajrzyj:
Specyfika w kontekście autyzmu
W przypadku dzieci z spektrum autyzmu (zaburzenia ze spektrum autyzmu) zaburzenia procesów poznawczych mogą mieć swoją specyfikę — np. trudność z globalną percepcją (teoria „słabej centralnej koherencji”). Wikipedia
Dla przedszkola ważne jest uwzględnienie indywidualnych profili poznawczych: niektóre dzieci autystyczne mogą bardzo dobrze funkcjonować w pewnych obszarach (np. pamięć szczegółowa), a mieć znaczące trudności w innych (np. planowanie, elastyczność poznawcza, funkcje wykonawcze).
Dlatego w pracy z dziećmi w spektrum należy:
- stosować jasne, przewidywalne struktury i rytmy dnia;
- wprowadzać wizualizacje, sekwencje, schematy działania;
- wzmacniać funkcje wykonawcze i samoregulację poprzez zadania i zabawy z przewidywalną strukturą;
- zwracać uwagę na percepcyjną stymulację (np. przetwarzanie dźwięków, bodźców sensorycznych) oraz komunikację.
Wnioski i rekomendacje dla nauczycieli przedszkoli
- Rozpoznanie ewentualnych zaburzeń procesów poznawczych we wczesnym wieku może zapobiec trudnościom szkolnym i społecznym.
- Wdrażanie działań wspierających jest możliwe już w przedszkolu — nie czekajmy na szkołę.
- Współpraca interdyscyplinarna (nauczyciel, logopeda, psycholog, rodzic) jest kluczowa.
- Stosowanie konkretnych, dobrze dobranych narzędzi i zabaw — stymulacja funkcji poznawczych musi być systematyczna i dostosowana do wieku i możliwości dziecka.
- Monitorowanie postępów i indywidualizacja — każde dziecko jest inne.
📌 Powiązane
- Trening Funkcji Poznawczych dla dzieci ze spektrum autyzmu: Praktyczne strategie terapeutyczne
- Trening uwagi u dzieci z ASD: Skuteczne strategie i terapie wspomagające rozwój
- Efektywność mózgu dziecka w procesie edukacji: Neurobiologiczne podstawy i strategie wspierające
Najczęściej zadawane pytania
1. Czy zaburzenia procesów poznawczych to to samo co niepełnosprawność intelektualna?
Nie.
Zaburzenia procesów poznawczych dotyczą konkretnych funkcji, takich jak uwaga, pamięć, percepcja czy planowanie.
Dziecko może mieć trudności poznawcze, a jednocześnie prawidłową inteligencję.
2. Czy dziecko „z tego wyrośnie”?
Nie zawsze.
Mózg rozwija się dynamicznie, ale trudności, których się nie zauważy i nie wesprze, mogą utrwalać się i pogłębiać.
Kluczowe jest wczesne wsparcie – najlepiej już w przedszkolu.
3. Jak odróżnić „brak koncentracji” od zaburzeń uwagi?
Jeśli problem trwa:
- regularnie,
- w różnych sytuacjach,
- oraz utrudnia dziecku funkcjonowanie
— to nie jest „chwilowa trudność”, tylko możliwe zaburzenie uwagi.
Warto wtedy wykonać diagnozę psychologiczną.
4. Czy zbyt dużo bodźców może pogarszać procesy poznawcze?
Tak.
Przestymulowanie (hałas, chaos, szybkie zmiany) obniża zdolność mózgu do koncentracji i przetwarzania informacji.
Dzieci potrzebują spokojnych, przewidywalnych struktur.
👉 Przeczytaj:
5. Jakie pierwsze działania mogę podjąć jako rodzic?
- ogranicz ekrany,
- wprowadź stały rytm dnia,
- baw się w proste zabawy naprzemienne,
- czytaj i rozmawiaj z dzieckiem,
- dbaj o sen i ruch na świeżym powietrzu.
To fundamenty, które regulują układ nerwowy i wspierają rozwój.
6. Kiedy zgłosić się do specjalisty?
Jeżeli przez min. 2–3 miesiące obserwujesz niepokojące sygnały, takie jak:
- częste „odpływanie”,
- trudność ze zrozumieniem instrukcji,
- opóźniony rozwój mowy,
- problemy z pamięcią / koordynacją.
Najlepiej zacząć od psychologa rozwojowego lub logopedy.
7. Czy zaburzenia procesów poznawczych występują częściej u dzieci z autyzmem?
Tak, ale w różnym zakresie.
W autyzmie mogą występować m.in. trudności z:
- elastycznością myślenia,
- łączeniem informacji,
- funkcjami wykonawczymi.
To nie oznacza braku potencjału – ale potrzebę indywidualnego podejścia.
8. Czy ćwiczenia naprawdę mogą poprawić funkcjonowanie poznawcze?
Tak.
Mózg dziecka jest plastyczny – tworzy nowe połączenia.
Regularne, dobrze dobrane ćwiczenia poznawcze, sensoryczne i językowe mogą znacząco poprawić funkcjonowanie.
9. Jakie metody są uznawane za skuteczne naukowo?
Najlepiej przebadane i rekomendowane to:
- stymulacja funkcji wykonawczych (trening uwagi i pamięci roboczej)
- zabawy naprzemienne i interakcyjne
- wsparcie językowe (logopedia + modelowanie języka)
- terapia oparta na relacji (np. DIR/Floortime)
- interwencje sensoryczne dopasowane do profilu dziecka
10. Jak wspierać dziecko w przedszkolu, jeśli ma takie trudności?
- stosuj krótkie, konkretne instrukcje
- używaj wsparcia wizualnego (piktogramy, sekwencje, plan dnia)
- stosuj rytmy, powtarzalność i stałe zasady
- dawaj więcej czasu na odpowiedź
- doceniaj każdy etap wysiłku, nie tylko efekt
💎 Subskrybuj
👉 Zajrzyj do artykułów, scenariuszy rewalidacyjnych i terapeutycznych na autyzm.life i neuroróżnorodni
📘 Sprawdź też eBooki i Pakiety lekcyjne oraz Arkusze i scenariusze rewalidacyjne wspierające rozwój emocji i komunikacji i wiele innych, nowych narzędzi do pracy w górnych zakładkach strony oraz aktualnych wpisach publikowanych codziennie.
💎 Subskrypcja 5 zł / Premium 10 zł – ciekawe scenariusze i narzędzia pracy.
👇 Przeczytaj:
autyzm.life i neuroróżnorodni 