Emocje są bardzo ważną częścią życia każdego człowieka już od najmłodszych lat. Pobudzenie emocjonalne i reagowanie pod wpływem emocji może zarówno usprawniać nasze funkcjonowanie, jak i je zaburzać.
Na przykład, pod wpływem umiarkowanej ilości pobudzenia potrafimy działać sprawniej, ale gdy natężenie stresu lub emocji, takich jak smutek, strach czy złość, przekroczy optymalny poziom, nasze działanie przestaje być efektywne. Regulację emocji można porównać do działania termostatu – pozwala utrzymywać emocje na optymalnym poziomie, natomiast nieumiejętność regulacji własnych emocji prowadzi do problemów z zachowaniem i problemów psychicznych zarówno w typowym, jak i w zaburzonym rozwoju.
Samoregulacja, czyli zdolność kontrolowania własnych emocji, jest jednym z głównych wskaźników dojrzałości emocjonalnej. Zdolność do samoregulacji u dzieci jest natomiast bardzo ważna m.in. w:
- zabawie z innymi,
- nabywaniu złożonych umiejętności poznawczych (np. odraczanie przyjemności na rzecz nauczenia się czegoś trudnego),
- uczeniu się wielu funkcjonalnych umiejętności,
- radzeniu sobie z codziennymi frustrującymi sytuacjami.
Występowanie problemów z regulacją emocji obserwuje się u około 18% dzieci rozwijających się typowo, 42% dzieci z niepełnosprawnością intelektualną i 74% osób ze spektrum (bez dodatkowego rozpoznania niepełnosprawności intelektualnej).
Ogromna większość (około 90%) rodziców dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu opisuje problemy z regulacją emocjonalną u swoich dzieci, występujące jeszcze przed ukończeniem przez nie dwunastego miesiąca życia. Mimo tych statystyk, wciąż brakuje skutecznych (potwierdzonych badaniami naukowymi) interwencji nakierowanych na rozwijanie regulacji emocji w tej grupie dzieci.
Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie, jak działa i kształtuje się regulacja emocji oraz pokazanie podstawowych strategii (opartych na prawach uczenia i prawidłach rozwoju) nakierowanych na rozwijanie regulacji emocji u dzieci o zaburzonym rozwoju, na przykładzie spektrum autyzmu1.
Strategie regulacji emocji
Regulacja emocji polega na dostosowaniu emocji (i reakcji emocjonalnych) do kontekstu lub zaspokojenia osobistych celów. Obejmuje zewnętrzne i wewnętrzne procesy zaangażowane w monitorowanie, ocenę i modyfikowanie reakcji emocjonalnych, zwłaszcza ich intensywności i czasu trwania. Dojrzała emocjonalnie osoba w codziennych sytuacjach jest w stanie rozpoznać, co czuje, ocenić, na ile jest to adekwatne do sytuacji (w tym własnych celów czy wyznawanych wartości) i opierając się na tych informacjach regulować swoje reakcje emocjonalne. (Grafika 1)
Rozwój regulacji emocji rozpoczyna się już od wieku niemowlęcego i przebiega w dwóch kierunkach (Tabela 1):
- od regulacji zewnętrznej (kierowanej przez opiekunów) do samoregulacji,
- od strategii pasywnych (np. wycofanie) do aktywnych (np. negocjacje).
Zachowania pasywne nakierowane na samouspokojenie obserwowane są już u kilkumiesięcznych dzieci i mogą to być: ssanie kciuka, pocieranie ciała, odwracanie głowy, zamykanie oczu itp. Dziecko o typowym rozwoju wraz z wiekiem przejawia coraz więcej strategii aktywnej regulacji. Na początku strategie te wymagają pomocy opiekunów, polegającej np. na przytuleniu, przekierowaniu czy rozmowie o tym, co się stało, a najczęściej dzieci kierują się w sytuacjach dla nich trudnych do matek. Z czasem dzieci rozwijają strategie aktywnej samoregulacji, polegające na korzystaniu ze strategii zaczerpniętych od innych, bądź odkrytych samodzielnie metodą prób i błędów, ale bez ich bezpośredniego udziału (np. sięgnięcie po ulubionego misia, mowa wewnętrzna w celu samouspokajania: „dam radę, to nic takiego”, oddechy itp.).
Nie trudno domyśleć się, że dzieci rozwijają umiejętności aktywnej samoregulacji, opierając się na posiadanym doświadczeniu. Uczą się tego od opiekunów i otoczenia m.in. na bazie obserwacji, czy informacji, jakiej różne osoby udzielają im na temat tego, co czują i ich zachowania2. Język, czy szerzej mówiąc umiejętności komunikacji, pełnią tu bardzo ważną rolę. Przykłady strategii regulacji emocji/poziomu pobudzenia stosowanych przez opiekunów małych dzieci przedstawione są w Tabeli 2.
Najczęściej opiekunowie stosują kilka strategii w celu „wyregulowania” poziomu pobudzenia w danej sytuacji, np. przytulenie i mówienie do dziecka spokojnym głosem i zajęcie go czymś ciekawym. Dobór strategii zależy od wieku dziecka (poziomu jego rozwoju), kompetencji rodzica/opiekuna, a także ogólnego stanu zdrowia i lub poziomu zaspokojenia potrzeb dziecka – np. trudniej jest uspokoić zmęczone lub głodne dziecko, zwłaszcza gdy jest małe i nie rozumie mowy.
Kształtowanie umiejętności regulacji emocji polega m.in. na rozwijaniu:
- słownika dotyczącego emocji,
- zdolności oceny własnych reakcji emocjonalnych,
- umiejętności regulacji intensywności i czasu trwania reakcji emocjonalnych (od strategii współkierowanych do samoregulacyjnych).
Typowo rozwijające się dzieci jeszcze przed ukończeniem 1. roku życia są w stanie okazywać niektóre emocje w sposób adekwatny do sytuacji i zrozumiały dla otoczenia oraz reagować na emocje innych1. Obserwowanie reakcji innych i reagowanie na emocje pokazywane przez inne osoby znacznie wyprzedza ich nazwanie. Nazywanie prostych uczuć pojawia się bowiem dopiero około 3. roku życia. Zdolność ta zależy w dużej mierze od umiejętności komunikacyjnych dziecka i tego, na ile dorośli modelują mówienie o emocjach i uczą je nazywania stanów innych osób i własnych. W typowym rozwoju taka nauka odbywa się przez normalne interakcje językowe z dzieckiem, często w formie zabaw, np. gdy dorosły trzymający zabawkę mówi: „Zobacz misio jest smutny, trzeba go przytulić. O już jest lepiej, teraz misio jest wesoły” lub w naturalnie toczących się sytuacjach, gdy pojawi się zmęczenie, złe samopoczucie czy podekscytowanie, np. „Uderzyłeś się i boli rączka. Daj pomasuję, żeby nie bolało”. Im więcej umiejętności językowych i poznawczych dziecko prezentuje, tym mniej strategii fizycznego uspokajania, czy aranżacji środowiska ze strony rodzica, a więcej strategii polegających na emocjonalnym podążaniu (Tabela 3). Ma to na celu umożliwienie dziecku samodzielnego znalezienia rozwiązania trudnej dla niego sytuacji i przechodzenie ze strategii współkierowanych na samoregulacyjne (Krystyna Pomorska, 2019, terapiaspecjalna.pl)
Ćwiczenia radzenia sobie ze stresem
Powyższe sposoby charakteryzują się wysoką skutecznością, jednak nie zaszkodzi poznać również ćwiczenia na radzenie sobie ze stresem. Ich zaletą jest to, że mogą być wykonywane również w pracy, a więc pozwalają na natychmiastową reakcję na czynniki stresogenne. Są to między innymi:
- strząsanie napięcia – należy stanąć z rękami opuszczonymi wzdłuż tułowia, wdychać powietrze nosem, podnosząc równocześnie ramiona i barki, zatrzymać na chwilę powietrze, by wydychając je, energicznie strząsać ramiona,
- rozciąganie ciała – zależnie od możliwości powinno się siedzieć, stać lub leżeć i rozciągać mięśnie tak, jakby chciało się stać coraz dłuższym – co ciekawe, ziewanie w trakcie tego ćwiczenia tylko zwiększy jego efekty,
- skupienie – wbrew pozorom w życiu codziennym często brakuje skupienia, dlatego ćwiczenie to może pomóc w ograniczaniu stresu, trzeba po prostu przykładać uwagę do każdej wykonywanej czynności, skupiając się na chwili obecnej, dobrze jest unikać rozpraszaczy takich jak smartfon,
- wykonywanie czynności w nowy sposób – odświeżającą i pomocną w walce z nadmiarem stresu metodą jest również poszukiwanie nowych rozwiązań dla znanych od dawna czynności, przełamanie zautomatyzowanych reakcji pomaga w znalezieniu innego pola reakcji zarówno ruchowych, jak i emocjonalnych,
- uśmiech – uśmiech, nawet sztuczny, pomaga w rozładowaniu napięcia poprzez obniżenie poziomu kortyzolu i zwiększenie odporności, by zaś wywołać naturalny uśmiech w stresujących warunkach, wystarczy pomyśleć o czymś sprawiającym przyjemność, mogą to być tak miłe miejsca, jak i wydarzenia – skutek będzie równie dobry.
Psychologia proponuje różne metody radzenia sobie ze stresem, z których część została wymieniona powyżej. Kluczem do sukcesu jest jednak utrwalenie ich jako nawyków i regularne stosowanie w ciężkich sytuacjach. Jeśli jednak problem jest zbyt trudny do samodzielnego rozwiązania, nie zaszkodzi wizyta u psychologa (źródło: medonet.pl)
- Jestem balonikiem – radzenie sobie ze stresem, scenariusz zabawy grupowej
- Entuzjazm – arkusz pracy dla ucznia ze spektrum autyzmu
- Moje emocje – pakiet lekcji dla ucznia z autyzmem – 8zł
- Miłość – arkusz pracy dla dziecka z autyzmem
- Wstręt – arkusz pracy dla ucznia ze spektrum autyzmu
- Smutek – arkusz pracy dla ucznia ze spektrum autyzmu
- Poczucie własnej wartości – scenariusz zajęć profilaktyczno – wychowawczych
- Nieśmiałość i onieśmielenie – zajęcia i arkusz pracy dla ucznia ze spektrum autyzmu
- Rozpoznawanie i wyrażanie uczuć i emocji – scenariusze zajęć socjoterapeutycznych
- Uważność, czyli mindfulness – pomoc emocjonalna
- Program: Poznajemy nasze emocje – obszar społeczno-emocjonalny
- Emocje – scenariusze zajęć, ASD
- Życzliwość – arkusz pracy dla dziecka z autyzmem
- Dobrostan – arkusz pracy dla dziecka z autyzmem
- Potrafię nazwać i rozpoznać uczucia – scenariusz zajęć, autyzm
- Po co odczuwać i wyrażać wdzięczność? – arkusz pracy dla dziecka z autyzmem
- Teoria umysłu i empatia w spektrum autyzmu
- Emocje – scenariusz zajęć
- Odczuwanie niepokoju, autyzm – historyjka społeczna
- Wdzięczność – historyjka społeczna
- Kolorowy świat emocji – program socjoterapeutyczny
- Wiem, co czuję – emocje, scenariusz zajęć
- Uczucia – historyjka społeczna
- Uczucia – scenariusz zajęć rozwijających kompetencje społeczne
- Nasze emocje – scenariusz zajęć rewalidacyjnych – ASD
- Schemat radzenia sobie z wykluczeniem
- Nawiązywanie kontaktów społeczno – emocjonalnych, konspekt
- Emocje – scenariusz zdalnych zajęć rewalidacyjnych dla ucznia z zespołem Aspergera
- Emocje – rozwiązywanie zagadek słownych, obrazkowych, mimicznych
- Scenariusz zajęć rewalidacyjnych dla ucznia z autyzmem, złość
- Emocje – zespół Aspergera – scenariusz zdalnych zajęć rewalidacyjnych
- Dorysuj twarze, wybierz emocje
- Laurki na Dzień Matki – pomysły, kolorowanki, szablony
- Rozpoznawanie emocji – ASD
- Drama – rewalidacja, spektrum autyzmu
#arkusz #asd #Asperger #autyzm #czytanie #dzienniki #edukacja #emocje #grafomotoryka #IPET #komunikacja #lekcja #manualne #metody #motoryka #mowa #niepełnosprawność #niepełnosprawnośćintelektualna #pedagog #percepcja #pisanie #program #przedszkole #psychologia #rewalidacja #scenariusz #scenariusze #schemat #sensoryka #SI #sposoby #społeczne #szkoła #tematyczne #terapia #terapiaręki #umiejętności #umiejętnościspołeczne #uwaga #uważność #zabawa #zabawy #zajęcia #zajęciaterapeutyczne #ćwiczenia
autyzm.life i Neuroróżnorodni 